ความเป็นมา/แหล่งกำเนิด

               เครื่องทองเหลืองปัตตานี จากการเรียบเรียงของจุฑาภรณ์ หวังกุหลำ ในหนังสือ ๑๐ สุดยอดสมบัติปัตตานี ประจำปี ๒๕๖๒ ได้กล่าวถึงเครื่องทองเหลืองปัตตานีไว้ว่าเป็นหัตถกรรมช่างฝีมือประเภทเครื่องทองเหลือง ซึ่งมีชื่อเสียงเลื่องลือในด้านความประณีต ความสวยงาม และมีลักษณะที่เป็นเอกลักษณ์ ที่เกิดจากการผสมผสานศิลปะของชาติต่าง ๆ เช่น จีน อาหรับ ยุโรป สยาม ที่ผสมผสานเข้ากับศิลปะแบบมลายูท้องถิ่น ด้านแหล่งผลิตเครื่องทองเหลืองปัตตานีแหล่งใหญ่คือบ้านจะบังติกอ (ปัจจุบันอยู่ในเขตเทศบาลเมืองปัตตานี) ซึ่งจะบังติกอนี้เคยเป็นศูนย์กลางการปกครองของเมืองปัตตานี ในระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๘๘-๒๔๔๕ และเป็นที่ตั้งของวังเจ้าเมืองปัตตานีในยุคนั้น หัตถกรรมการทำเครื่องทองเหลืองที่จะบังติกอถืิอเป็นแบบอุตสาหกรรมในครัวเรือนในครั้งอดีตที่มีชื่อ เพราะเป็นผลิตภัณฑ์เครื่องทองเหลืองมีชื่อเสียงในด้านคุณภาพ สามารถส่งไปเป็นสินค้าออกที่สำคัญทั้งในและต่างประเทศ โดยจะมีพ่อค้าคนกลางรับซื้อและส่งไปจำหน่ายตามจังหวัดต่าง ๆ เช่น สงขลา พัทลุง ยะลา นครศรีธรรมราช บางครั้งข้ามเขตเข้าไปขายถึงกลันตันและไทรบุรี ถึงแม้ว่าในบางเมือง เช่น ไทรบุรี นครศรีธรรมราช จะเป็นเมืองที่มีการทำเครื่องทองเหลืองขายอยู่เช่นกันก็ตามในเรื่องนี้ ประพันธ์ เรืองณรงค์ ได้สัมภาษณ์ชาวไทยในไทรบุรีทำให้ทราบว่าชาวไทยในไทรบุรีเรียกหม้อหุงข้าวทองเหลืองในรูปแบบภาคใต้ว่า "หม้อตานี" จึงสัษฐานได้ว่าหม้อทองเหลืองที่ใช้กันอยู่ในเมืองไทรบุรีน่าจะเป็นสินค้านำเข้าจากเมืองปัตตานี เนื่องจากเป็นหม้อที่มีคุณภาพดี ได้รับความนิยมสูง จึงเป็นที่กล่าวขานและรู้จักกันในนาม "หม้อตานี" และสันนิษฐานได้อีกว่าหม้อทองเหลืองรูปแบบนี้เกิดที่มีเมืองตานีก่อน (หม้อทองเหลืองชนิดปากกว้างมีหูที่เรียกกันในท้องถิ่นว่า "หมัอหู") เนื่องจากรูปแบบเป็นที่ถูกใจลูกค้า การนำไปใช้งานมีความสะดวกและมีความคล่องตัวสูง  ต่อมาก็เกิดแหล่งผลิตเครื่องทองเหลืองขึ้นในเมืองไทรบุรีโดยรับเอารูปแบบนี้ไปผลิตขึ้นใช้ในบ้านเมืองของตนเอง แต่ยังคงเรียกว่าหม้อทองเหลืองรูปแบบนี้ว่า "หม้อตานี" ในฐานะที่เมืองตานีเป็นแหล่งกำเนิดหม้อทองเหลืองรูปแบบนี้ (สถาบันวัฒนธรรมศึกษากัลยาณิวัฒนา มหาวิทยาลัยสูงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี, ๒๕๔๗ : ๙)  
                      เครื่องทองเหลืองปัตตานี ที่นิยมใช้ในชีวิตประจำวันประกอบด้วย

จุฑาภรณ์ หวังกุหลำ. (2562). 10 สุดยอดสมบัติปัตตานี ประจำปี 2562. สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดปัตตานี.