ความเป็นมา/แหล่งกำเนิด

         การทำประมงพื้นบ้านของชาวเล เช่น ดักปู ในแถบจังหวัดภาคใต้ บอกจากจะใช้หยอง (เครื่องมือประมงลักษณะเป็นโครงเหล็ก รูปวงกลม ๒ วงวางขนานกัน ใช้อวนตาถี่ผูกคลุมติดอยู่กับโครงเหล็กทั้ง ๒ วง) แล้วมีเครื่องเมือที่ชาวเลนิยมใช้กันคือบูบู หรือในภาษากลางจะเรียกว่าลอบ ในภาษาปักษ์ใต้เรียกว่าไซ ซึ่งทำด้วยไม้หุ้มด้วยตาข่ายใยสังคราะห์ มีเหยื่อของคาวแขวนไว้ล่อปูภายใน บูบูนิยมทำโครอสร้างหลักประกอบด้วยไม้ เป็นรูปทรงลูกบาศ์กสี่เหลื่อมทรงสูง กว้างและยาว ๑ เมตร สูง ๒ เมตร ใช้ไม้ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางราว ๑ นิ้ว ท่อนขาว ๒ เมตร ๔ ท่อน ท่อนสั้นยาว ๑ ๑ เมตร ๑๖ ท่อน ปลายไม้ท่อน ๑ เมตร ดีตะปูติดกับปลายไม้ยาว ๒ เมตร ทั้ง ๒ ด้าน อีก ๔ ท่อน ตีตะปูติดตรงกลางบูบู หุ้มด้วยตาข่ายใยสังเคราะห์ซื้อสำเร็จรูปมาตัดคลุมบูบู
      บูบูเป็นเครื่องมือประมงที่ใช้จับสัตว์น้ำในทะเลและภาษาถิ่นปักษ์ใด้เรียกว่าไซ ส่วนภาษาอูรักลาโวยเรียว่า "บูบู" โดยชาวเลจะมีการสร้างเครื่องมือและอุปกรณ์สำหรับทำการประมงกันทุกชุมชนที่กลุ่มชาติพันธุ์ชาวเลอาศัยอยู่ ได้แก่ชุมชนบ้านแหลมตง ตำบลอ่าวนาง พื้นที่อำเภอเมืองกระบี่ บ้านเกาะจำ บ้านติงไหร ตำบลเกาะศรีบอยา อำเภอเหนือคลอง บ้านสังกาอู้ บ้านหัวแหลม ตำบลเกาะลันตาใหญ่ และชุมชนบ้านคลองดาว บ้านในไร่ บ้านโต๊ะบาหลิว ตำบลศาลาด่าน อำเภอเกาะลันตา จังหวัดกระบี่ กลุ่มชาติพันธุ์ชาวเลชาวเลมีอาชีพเป็นชาวประมง การให้ได้มาซึ่งทรัพยากรสัตว์น้ำจากการทำประมงมายังชีพต้องอาศัยความชำนาญและประสบการณ์ เทคนิคและวิธีการต่าง ๆ ที่ได้สะสมมาเป็นเวลานาน ซึ่งเป็นภูมิปัญญาที่ได้สืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคน วิธีการหาปลาและการได้มาซึ่งทรัพยากรในทะเล เพื่อการดำรงชีพ ภูมิปัญญาชาวเลต้องรู้จักออกแบบดัดแปลงเครื่องมือประมงและเลือกใช้ให้เหมาะสมกับการดักจับสัตว์น้ำแต่ละประเภท รู้แหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำ การเคลื่อนย้าย การไหลเวียนของกระแสน้ำ สภาพภูมิอากาศที่เปลี่ยนไปในแต่ละฤดูกาล การพัดของกระแสลมข้างขึ้นข้างแรม พายุและลมมรสุมที่ผัดผ่านในแต่ละปีและภูมิปัญญาวิธีการสร้างเครื่องมือการประมงพื้นบ้าน "บูบู" เป็นอุปกรณ์จับสัตว์น้ำในท้องทะเลมีรูปทรงหลายขนาดตามชนิดของสัตว์น้ำที่จะจับ และการเลือกใช้วัสดุหุ้มล้อม เป็นตัวบูบู ต้องใช้เลือกใช้วัสดุที่หาได้ในจากธรรมชาติ ที่แขวงไปด้วยภูมิปัปัญญาเพื่อให้จับสัตว์น้ำในท้องทะเลได้มากที่สุด และมีอายุการใช้งานได้นานเหมาะกับการไปวางจับแต่ละพื้นที่ ได้แก่ บูบูอีกัด (ลอบปลา) ไว้จับสัตว์น้ำประเภทปลา บูบูหนุย (ลอบหมึก) ไว้จับสัตว์น้ำประเภทหมึก บูบูเตอกับ (ลอบปู) สำหรับดักจับปู แต่ต้องเลือกใช้เหยื่อล่อหรืออุปกรณ์ช่วยเพื่อให้เข้ามาภายในเครื่องมือประเภทนั้น ๆ
       "บูบู" เป็นภาษาอูรักลาโวย ภาษาถิ่นปักษ์ได้เรียกว่า "ไซ" ภาษากลางเรียว่า "ลอบ" เป็นเครื่องมือทำการประมงพื้นบ้านที่มีชื่อเรียกตามสัตว์น้ำเป้าหมายที่จับ เช่น ลอบปลา (บูบูอีกัด) ลอบหมึก (บูบูหนุย) ลอบปู (บูบูเตอกับ) ลักษณะเป็นโครงรูปทรงต่าง ๆ ใช้วัสดุหุ้มโดยรอบ และมีส่วนที่เรียกว่า "งา" เป็นช่องให้สัตว์น้ำเข้าภายใน มีชื่อเรียกในท้องถิ่นว่าปากไซหรือประตูไซ กลุ่มชาติพันธุ์ชาวเลมีการสร้างบูบูเป็นเครื่องมือจับสัตว์น้ำในทะเลมาตั้งแต่บรรพบุรุษ และชาวเลรุ่นลูกหลานยังคงได้รับการสืบทอดจากรุ่นสู่รุ่นปฏิบัติกันมาถึงปัจจุบัน และด้วยชาวเลมีวิถีอยู่กับเรือและท้องทะเล จึงต้องสร้างเครื่องมือและอุปกรณ์การประมงที่จำเป็นต่อการทำมาหากิน เพื่อการดำรงชีพ และความแตกต่างกันตามลักษณะการนำไปใช้ในแต่ละพื้นที่ เพื่อใช้จับสัตว์น้ำแต่ละชนิดและทรัพยากรในทะเลที่หมุนเวียนเปลี่ยนไปตลอดฤดูกาล ในอดีตภูมิปัญญาชาวเล ได้สร้างเครื่องมือประมงที่ใช้จับสัตว์น้ำที่ทำด้วยวัสดุจากธรรมชาติได้แก่ ไม้ไผ่ จักสานเป็นลวดลาย "ตานกเปล้า" ทั้งหลัง เหมือนเครื่องมือประมงของชนเผ่าในประเทศฟิลิปปินส์และอินโดนีเซีย
       ปัจจุบันการผลิตหรือสร้างบูบู ชาวเลจะเลือกใช้วัสดุอุปกรณ์ในท้องถิ่น ที่คงทนเพื่อให้มีอายุการใช้งานให้ได้นานที่สุด โครงของบูบูแต่ละประเภทจะแตกต่่างกันคือ
       ๑. บูบูหนุย (ลอบหมึก) ส่วนมากจะทำด้วยไม้ที่มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑-๑.๕ เซนติเมตร ประกอบเป็นทรงรูปสีเหลียมผืนผ้าขนาด ๑ ลูกบาศก์เมตร ด้านบนจะเป็นรูปทรงโค้งแบบหลังเต่า ด้านแคบ ๒ ด้าน ด้านหนึ่งเป็นประตูเรียกว่า "อรัยจ มานางา" ใช้เส้นลวดถักเป็นตาข่ายลึกเข้าไปส่วนกลางตัวบูบู สอบเข้าเกือบใกล้กัน ห่างประมาณ ๔-๖ ซม. มีปลายเส้นลวดเรียงเป็นแนว กันไม่ให้ปลาหมึกเคลื่อนออกย้อนประตูทางเข้า ก่อนลำเลียงลงเรือไปวางในแหล่งบาฆัด ชาวเลจะใช้ใบเต่าร้างคลุมบนหลังเต่าของบูบูตลอดแนว เพื่อทำให้พื้นที่ในตัวบูบูเสมือนโพรงหลบภัย และใช้เหยื่อที่มีกลิ่นคาวปลาหรือไข่หมึกผูกติดไว้ภายใน เพื่อล่อให้ปลาหมึกเข้าไปในโพรงตัวบูบูส่วนใหญ่จะจับได้เป็นปลาหมึกหอม
      ๒. บูบูเตอกับ (ลอบปู) เป็นครื่องมืองมงสำหรับจับปู มีลักษณะเป็นรูปทรงสี่เหลี่ยมลูกบาศก์ กว้างประมาณครึ่งเมตร ยาวประมาณ ๑ เมตร ทรงสูง ๑.๕ เมตร โครงสร้างบูบูเตอกับเป็นไม้ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง ๑ นิ้ว หุ้มด้วยเส้นลวดถักเป็นตาข่ายหรือหุ้มด้วยตาข่ายใยสังเคราะห์ มีเหยื่อสดกลิ่นคาวไว้ล่อปู่เข้าภายในตัวบูบู
     ๓. บูบูอีกัด (ลอบปลา) เป็นเครื่องมือประมงที่ใช้จับสัตว์น้ำประเภทปลา ลักษณะโครงสร้างมีหลายขนาดตามความนิยมในท้องถิ่น และพื้นที่นำไปใช้ สังเกตจากฐานโครงสร้างไม้โก๊ะ (ไม้ไค้ง) บูบูอีกัดที่มีไม้โก๊ะ ๓ อัน ส่วนสูงประมาณ ๑-๑.๕ เมตร ชาวเลเรียกว่า "บูบูคราด" (ไซคราด) มีขนาดไม่ใหญ่มากนัก วิธีการให้ได้ปลาออกจากบูบู ใช้วิธีกู้หรือชักดึงขึ้นมาใช้กำลังคน ๑-๒ คน เรียก "การซักไซ" และหากมีโครงสร้างไม้โก๊ะ จำนวน ๔- ๕ อัน ส่วนสูง ๑.๕-๒ เมตรเรียกว่าบูบูดำ (ไซดำ) ไว้สำหรับดักปลาในน้ำทะเลลึก ประมาณ ๓๐-๔๐ เมตร วิธีให้ได้ปลาออกจากไซนั้นจะดำไปดูปลาเรียก "การดำไซ" ใช้กำลังคนในการประมาณ ๕ คน ขึ้นไป
        ลักษณะฐานโครงสร้างบูบูอีกัด  มีไม้โครงสร้างขนาด ๔-๖ ซม. วางบนฐานบูบู ซึ่งเป็นไม้ขนาด ๕-๗  ซม. ประกอบกันเป็นทรงสี่เหลี่ยมผืนผ้า ด้านบนสอบเข้าเป็นทรงหลังเต่า มีหน้าแคบ ๒ ด้าน ด้านประตูหน้าและส่วนท้าย กว้างประมาณ ๒ เมตร สูงประมาณ ๑.๕ เมตร ด้านประตูเรียกว่า "อูรัยจ มานางา" หรือปากไซ ถักด้วยเส้นลวดให้เป็นตาข่ายเป็นลายตานกเปล้า ประมาณ ๓ นิ้ว สอบเข้าหาเกือบติดกัน ปลายลวดยาวออกไปดั่งหนามแหลม กันไม่ให้ปลาย้อนกลับออกไปด้านประตูทางเข้าส่วนโครงสร้างด้านยาว ยาวประมาณ ๓-๔ เมตร มีไม้โครงสร้างเป็น (โก๊ะ) ไม้ได้ง จึงทำให้ด้านส่วนบนของตัวบูบูมีรูปทรงโค้งคล้ายหลังเต่า มีด้านหน้าทรงแคบตรงข้ามกับอูรัยจ มานางา (ประตูทางเข้า) มีโก๊ะไม้ได้งเป็นโครงสร้าง จึงทำให้ด้านท้ายของตัวบูบูเป็นทรงโค้งมน หุ้มด้วยเส้นลวดถักเป็นตาข่าย "ตานกเปล้า" ตลอดทั้งหลังที่ต้องใช้ความเชี่ยวชาญในการถักตาข่าย ให้มีขนาดเท่ากันกว้างประมาณ ๔-๕ ชม. เพื่อให้ปลาตัวเล็ก ๆ ลอดออกมมาได้ กันไว้สำหรับปลาตัวใหญ่เท่านั้น แต่ตามธรรมชาติของปลาปากคม เช่น ปลาปักเป้า จะไม่กัดกินตะไคร่น้ำที่เกาะติดกับตาข่ายในส่วนส่วนบนเสมือนหนึ่งหลังคาบูบูนั้น จึงใช้อวนตาข่ายใยสังเคราะห์สำเร็จรูปมาหุ้มปิดแทนตาข่ายเส้นลวด ในส่วนบนของหลังคาบูบูการเตรียมวัสดุอุปกรณ์ภูมิปัญญาชาวเล ต้องตระเตรียมไม้โครงสร้างไม้ประกอบหวายหรือเถาวัลย์ ไม้ไผ่ซีกและไม้ไผ่ทั้งปล้อง ซึ่งเป็นทรัพยากรชายฝั่งทะเลที่หามาได้ด้วยตบเองในพื้นที่สาธารณะ ลำเลียงมาสะสมไว้ในบริเวณลามกว้างประมาณ ๓ x ๕ เมตร เป็นอย่างน้อย วัสดุอุปกรณ์ในการสร้างบูบูในอดีตช่างใช้วิถีภูมิปัญญาที่หาได้จากทรัพยากรชายฝั่งทะเล เช่น หินหยาบแทนกระคายทราย หนังปลากระเบนม้วนแทนกระคายทราย ไฟจากการขัดสีของไม้เนื้อแข็ง ยกเว้นมีดเหล็กที่ต้องพึ่งสังคมอื่นในปัจจุบัน ภูมิปัญญาช่างทำบูบูใช้เครื่องมืออุปกรณ์ตามสมัยนิยม เช่น เลื่อยคันธนู มืดพร้า คืม เส้นลวด เชือกใยสังเคราะห์ แทนเถาวัลย์ ขวดน้ำพลาสติกแทนไม้ไผ่ทั้งข้อตะปูแทนเชือกหรือสลักไม้เนื้อแข็ง และเปลี่ยนโครงสร้างบูบูจากไม้ไผ่มาเป็นไม้และหวาย ใช้ตะปูแทนเชือกหรือเถาวัลย์และใช้ค้อนแทนก้อนหินหรือค้อนไม้เนื้อแข็งวัสดุที่ใช้ประกอบเป็นตัวบูบูภูมิปัญญาด้านช่างสร้างบูบู ได้ใช้ไม้ที่หาได้ในท้องถิ่นเป็นชิ้นส่วนเพื่อประกอบทำเป็นฐานโครงสร้างของตัวบูบู เช่น โครงสร้างบูบูอีกัด (ลอบปลา) ใช้ไม้ที่มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๒- ๓ นิ้ว และโครงสร้างบูบูหนุย (ลอบหมึก) ใช้ไม้ประกอบเป็นฐานโครงสร้างมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑ นิ้ว โครงสร้างบูบู ๑ หลัง มีส่วนประกอบ ดังนี้

         กลุ่มชาติพันธุ์ชาวเลจะมีเครื่องมือประกอบอาชีพประมงในชีวิตประจำวัน ได้แก่ บูบู (ลอบ) อวน เบ็ด แห และเรือ ในทุกครัวเรือน การสร้าง ซ่อม เครื่องมือประมงเตรียมความพร้อมในการหาทรัพยกรในทะเลเป็นงานในหน้าที่ประจำของครอบครัวชาวเล การสร้างบูบูขนาดเล็กและขนาดกลาง "บูบูคราด" การสร้างบูบูคราด และนำไปดักวางในทะเล สมาชิกในครอบครัวสามารถร่วมกันทำได้ แต่ขบวนการสร้างบูบูที่มีขนาดใหญ่ ซึ่งเรือกว่า "บูบูดำ" จำเป็นต้องใช้กำลังคนช่วยกันอย่างน้อย ๔ คน ขึ้นไป ในการร่วมกันสร้าง แบกหามบูบูบรรทุกลงเรือ เพื่อไปวางในท้องทะเลต้องอาศัยชาวเลผู้มีประสบการณ์ในการดำน้ำเพื่อกู้บูบูที่ไปวางไว้ขึ้นมาดำเพื่อดูปลาว่ามีมากพอจะกู้บูบูที่วางได้หรือไม่ การที่ต้องหาสมาชิกในชุมชนจะเป็นเครือญาติหรือเพื่อนบ้าน เป็นหน้าที่ของเจ้าของบูบูที่จะร้องขอเพื่อนบ้านในชุมชนมาช่วยเคลื่อนย้ายบูบูจากแหล่งผลิตไปบรรทุกลงเรือ และร้องขอชาวเลผู้มีประสบการณ์ดำน้ำไปกู้บูบูดำ กำลังคนทั้งหมดที่ช่วยกันในการไปวางบูบูดำ ส่วนใหญ่ผู้เป็นเจ้าของบูบูจะเป็นผู้ลงทุนทรัพย์ในการผลิต และมีข้อตกลงร่วมกันด้วยวาจาที่จะร่วมเป็นหุ้นส่วนในการช่วยกันในการผลิตบูบู ช่วยกันตัดไม้และลำเลียง ร่วมกัมกันสร้างเป็นตัวบูบูตามความถนัด และเมื่อไปออกไปทำการประมงวางบูบูในท้องทะเลได้เพื่อให้ได้ทรัพยากรสัตว์น้ำมา จากนั้นก็แบ่งให้ไปเป็นอาหารในครัวเรือน ส่วนที่เหลือนำไปขายได้เป็นทุนทรัพย์จะแบ่งทรัพย์ตามตามหน้าที่แรงงาน ที่ได้ช่วยกันอย่างเป็นธรรมด้วย สำหรับไม้ที่ใช้สร้างบูบูมีอยู่ในเขตเอกสารสิทธิ์ บางแห่งให้สิทธิ์ตัดไม้ได้เท่าที่คน ๑ คน จะสามารถแบกหามเคลื่อนย้ายด้วยกำลังของตนได้เท่านั้น ซึ่งคน ๆ เดียว ไม่สามารถจะได้ไม้มาสร้างเป็นบูบูเพียงลำพังได้ จึงต้องอาศัยหุ้นส่วนในกลุ่มนั้นนั้นตัดไม้ลำเลียงมาสร้างบูบู การแบ่งหน้าที่กันทางสังคมผู้สร้างบูบูก็อาศัยกลไกทางสังคม ว่าจ้างตัดไม้และลำเลียงเคลื่อนย้ายมาแหล่งที่สร้าง และกำหนดนัดวันเคลื่อนย้ายลงเรือบรรทุกไปตามแหล่งบาฆัดต่าง ๆ ต่อไป

วัตถุดิบและส่วนประกอบ

         ประเภทไม้ที่ใช้ประกอบโครงสร้างบูบู

เถาว์ไม้มูสังใช้เป็นโก๊ะ

หวายพวนไว้เป็นไม้โก๊ะ

ไม้เสม็ดแดง

ไม้เสม็ดขาว

ไม้เป้ง ใช้เป็นยีหย้ะ

กอต้นเป้ง

ลำดับขั้นตอนการสร้างบูบู

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม. (2564). องค์ความรู้เครื่องมือประมงชาวเล บู บู (ชาวเล) (ลอบ,ไซ). กรมสงเสริมวัฒนธรรม.