ภาพจากโนรา : ศิลปะการร้อง รำ ที่ผูกพันกับชีวิต, 2563

              โนรา (Nohra) หรือ มโนราห์  (Manohra)  ศิลปะการละเล่นอีกอย่างหนึ่งของชาวปักษ์ใต้ ซึ่งมีมาแต่โบราณและเป็นที่รู้จักกันแพร่หลาย โนราเป็นการเล่นที่นิยมกันมากทั่วภาคใต้ไม่ว่างานเทศกาล นักขัตฤกษ์หรืองานมงคลต่าง ๆ ก็มักจะมีโนรามาแสดงด้วยเสมอ โนราเป็นการแสดงทํานองเดียวกับละครชาตรีที่เล่นกันแพร่หลายในภาคกลาง ที่กล่าวว่าเหมือนกันก็คือมีการร่ายรํา มีบทร้อง บทเจรจา และการแสดงเป็นท่องเรื่องมีพระเอกนางเอก  โนราเป็นศิลปะการแสดงพื้นบ้านของภาคใต้ที่นิยมเล่นสับ ทอดกันมายาวนานไม่น้อยกว่า ๔๐๐ ปี หรือราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕ เป็นการการร่ายรําและรับร้องที่งดงามเป็นเอกลักษณ์เฉพาะถิ่น มีดนตรีเป็นลูกเล่นรับส่งตลอดการแสดง ผู้รำโนราสวมครื่องแต่งกายที่ทําด้วยลูกปัดหลากสี มีสวมปีกหางคล้ายนก สวมเทริดทรงสูง ต่อเล็บยาวทําด้วยโลหะ บทร้องกลอนสดมักโดยใช้ปฏิภาณไหวพริบสรรหาคํามาให้สัมผัสกันได้อย่างฉับไว มีความหมายทั้งบทร้อง ท่ารำ และเครื่องแต่งกาย การแสดงโนราเป็นที่นิยมและถือปฏิบัติแพร่หลายในชุมชนรอบ ๆ ทะเลสาบสงขลา อีกทั้งแพร่กระจายความนิยมไปตลอดสองฟากฝั่งของคาบสมุทรอินโดจีน ส่วนทางภาคใต้ตอนล่างมีคณะโนราสองภาษาที่ยังคงแสดงอยู่ในเขตสามจังหวัดภาคใต้ เลยไปถึงตอนเหนือของสหพันธรัฐมาเลเซียได้แก่ กลันตัน เกดาห์ ปะลิส และปีนัง 
              โนราหรือมโนราห์ เป็นศิลปะการแสดงที่นิยมทั่วไปของชาวภาคใต้ เราสามารถพบการแสดงโนราได้ในงานทั่วไปทั้งงานมงคล เช่น งานแต่งงาน งานทําบุญขึ้นบ้านใหม่ งานทอดผ้าป่าสามัคคี เป็นต้น และงานอวมงคล เช่น งานศพ และนอกจากนี้แล้วยังสามารถจําแนกโอกาสที่แสดงที่ได้เป็น ๒ ลักษณะ ตามลักษณะของงานที่ร่วมแสดง คือแสดงเพื่อความบันเทิงทั่วไปและแสดงเพื่อประกอบพิธีกรรมของโนราโดยเฉพาะ นอกจากนี้โนราที่ใช้แสดงเพื่อความบันเทิงทั่วไปแบ่งได้ ๒ ลักษณะคือ

        สําหรับประวัติความเป็นมาของโนรานั้นเกิดขึ้นบริเวณแหลมมลายูมาแต่ครั้งสมัยตามพรลิงค์หรือสมัยศรีวิชัย ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๖ ซึ่งเป็นช่วงที่เมืองสทิงพระมีความเจริญสูงสุด เนื่องจากเกิดชุมชนกระจายอยู่หนาแน่นตลอดแถบชายฝั่งตะวันออก ตั้งแต่ชุมพร ไชยา ลงมาถึงกลันตัน ตรังกานู และเมืองต่าง ๆ ที่มีการติดต่อค้าขายเดินเรือตามชายฝั่งทะเล ไปจนถึงเกาะสุมตรา เนื่องจากสมัยก่อนต่างเป็นรัฐอิสระไม่มีเขตแดนกั้น ผู้คนต่างนับถือศาสนาเดียวกันและมีเชื้อสายเดียวกัน ทําให้ศิลปะการแสดงมีการถ่ายทอดได้ง่าย ดังนั้นจึงเป็นการยากที่จะระบุให้แน่ชัดว่ามโนราดั้งเดิมเกิดขึ้นจากเมืองใด แต่จากตํานานมโนราห์ชาตรีกล่าวถึงการกําเนิดมโนราห์ว่า มโนราห์เกิดที่เมืองพัทลุงโบราณ (กรุงสทิงพาราณสี) ละครมโนราห์เป็นการแสดงประจําราชสํานักมาก่อน ต่อมาจึงแพร่หลายสู่ประชาชนทั่วไป ส่วน แหล่งกําเนิดน่าจะเป็นกลุ่มเมือง ๑๒ นักษัตร ตั้งแต่สมัยตามพรลิงค์ ต่อมาจึงได้แพร่หลายมากขึ้นสู่ภาคกลางและกลายเป็นละครชาตรี สําหรับตํานานการกําเนิดมโนราห์ซึ่งจากคําบอกเล่าของผู้รู้หลายท่าน กล่าวถึงตํานานการเกิดมโนราห์แตกต่างกันออกไป แต่ตํานานที่มีการกล่าวถึงกันมากที่สุด คือตํานานการกําเนิดมโนราห์จากคําบอกเล่าของขุนอุปถัมภ์นรากร (พุ่มเทวา) ความว่า… พระยาสายฟ้าฟาด มีพระมเหสีพระนามว่า พระนางศรีมาลา และมีบุตรด้วยกันพระองค์หนึ่ง นามว่านางนวลทองสําลี วันหนึ่งพระธิดาองค์ดังกล่าวทรงพระสุบิน ว่ามีเทพธิดามาร่ายรําให้ดู จํานวน ๑๒ ท่า โดยมีเครื่องดนตรีประโคม ได้แก่กลอง ทับ โหม่ง นิ่ง ปี และแตระ จากนั้นพระนางจึงรับสั่งให้ทํา เครื่องดนตรีเพื่อใช้ประโคมตามพระสุบิน และพระนางได้นําท่าร่ายรําที่เห็นในพระสุบินมาร่ายรํา ภายในปราสาทได้อย่างงดงาม จนเป็นที่ครึกครื้นและเป็นที่แปลกใจกับบรรดานางกํานัล อยู่มาวันหนึ่ง นางกํานัลได้เก็บดอกบัวที่อยู่ในสระหน้าพระราชวังมาให้พระนางเสวย จึงทําให้พระนางทรงครรภ์ ในขณะนั้นพระนางก็ยังคงร่ายรําอยู่เป็นปกติ จนพระยาสายฟ้าฟาดทราบ จึงตามไปทอดพระเนตรพระธิดาของพระองค์ ขณะนั้นเองพระองค์ได้สังเกตเห็นครรภ์ของพระธิดา จึงได้สอบถามกับพระนางว่าเหตุใดนางจึงทรงครรภ์ได้ทั้ง ๆ ที่ไม่มีชายคนใดสามารถเข้ามาในเขตพระราชฐานได้เลย เหตุที่พระนางทรงครรภ์นั้นเป็นเพราะเสวยดอกบัวในสระหน้าพระราชวังเข้าไป แต่พระราชบิดาไม่ทรงเชื่อและคิดว่าพระนางได้ทําเรื่องบัดสีขึ้น จึงมีรับสั่งให้ทหารต่อแพและจับพระนางพร้อมด้วยนางกํานัล ๓๐ คน พร้อมเสบียงลอยแพไปพร้อม ๆ กัน พระนางทรงโศกเศร้ากับการกระทําของพระบิดาเป็นอย่างยิ่ง ระหว่างทางเกิดลมพัดแรงได้พัดแพของพระนางไปติดที่เกาะชัง (ตำบลเกาะใหญ่ อำเภอกระแสสินธุิ์ จังหวัดสงขลา) และในเวลาไม่นานพระนางได้ประสูติพระโอรสและทรงสอนรํามโนราห์ให้กับพระโอรส จนเกิดความเชี่ยวชาญ และได้ทรงเล่าเรื่องราวต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นให้กับพระโอรสทราบ จากนั้นพระโอรสได้ โดยสารเรือไปยังเมืองของพระอัยกา เมื่อไปถึงเมืองพระโอรสทรงร่ายรําและเมื่อพระอัยกาทรง ทราบเรื่องดังกล่าว จึงปลอมตัวเพื่อไปดูมโนราห์และสังเกตเห็นใบหน้าของพระโอรสที่เหมือนกับพระธิดาของพระองค์ เมื่อทราบถามจนแน่ใจแล้วว่าเป็นพระราชนัดดาจึงรับสั่งให้เข้าวัง จากนั้น พระยาสายฟ้าฟาด รับสั่งให้ทหารเดินทางไปรับพระธิดาของพระองค์กลับ แต่พระนางไม่ยอมกลับเพราะยังโศกเศร้าเสียใจกับการกระทําของพระบิดา ทหารจึงจับพระนางมัดขึ้นเรือมา แต่เรือไม่ทันที่ออกจากปากน้ำปรากฏว่ามีจระเข้ว่ายน้ำมาขวางอยู่ ทหารจึงต้องทําพิธีปราบจระเข้ จากนั้นจึงพาพระนางและนางกํานัลกลับมาถึงพระราชวังอย่างปลอดภัย พระราชบิดาได้จัดงานเพื่อรับขวัญ โดยจัดให้มีมหรสพ ๗ วัน ๗ คืน ซึ่งมหรสพที่ใช้แสดงนั้นมีการรํามโนราห์อยู่ด้วย พระยาสายฟ้าฟาดทรงพระราชทานเครื่องทรง ซึ่งมีความคล้ายคลึงกับเครื่องทรงของกษัตริย์ และได้พระราชทาน บรรดาศักดิ์ให้พระราชนัดดา ผู้ซึ่งเป็นบุตรของนางนวลทองสําลีเป็นขุนศรีศรัทธา และได้พระราชทานเครื่องต้นอันได้แก่ เทริด กําไลแขน ปั้นเหน่ง สังวาล พาดเฉียงทั้ง ๒ ข้าง ปีกนก นางแอ่น หางหงส์ สนับเพลา ฯลฯ จากตํานานดังกล่าวจะเห็นได้ว่าโนราก็เป็นเชื้อพระวงศ์ อีกทั้งขุนศรีศรัทธาได้สอนรําโนราให้กับคนอื่น ๆ ซึ่งเป็นการถ่ายทอดนาฏศิลป์การรําโนราจนมีการสืบทอดต่อ ๆ กันมาจนถึงทุกวันนี้ มโนราห์หรือโนรานับเป็นวัฒนธรรมของไทยประเภทที่ ๓ ที่ได้รับการขึ้นทะเบียนมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ 
           โนราเป็นการแสดงพื้นเมืองของภาคใต้ โดยเป็นการละเล่นที่ผสมระหว่างการร้อง การรำ บางครั้งมีการเล่นเป็นเรื่องราว และสะท้อนถึงความเชื่อและพิธีกรรม โดยสรุปสันนิษฐานว่าโนรา มีพัฒนาการมาจาก ๓  แหล่งด้วยกัน คือ

ภาพโนราในสมัยรัชกาลที่ ๖ ที่จังหวัดนครศรีธรรมราช ในรูปจะมีรูปโนราและรูปนายพราน
(ภาพจาก : https://historynora.blogspot.com/)

ภาพจาก : พรรัตน์ ดำรุง และโลเวล สการ์, 2563. 85

             เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๕๒ โนราได้รับการประกาศขึ้นบัญชีมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมของชาติ และถูกเสนอชื่อขึ้นบัญชีมรดกทางวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติของยูเนสโก ในปี พ.ศ. ๒๕๖๔ หลังจากที่องค์การศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ UNESCO ได้ประกาศขึ้นทะเบียน “โนรา” ศิลปะการแสดงพื้นบ้านที่สืบทอดกันมานาน และนิยมอย่างแพร่หลายในพื้นที่ภาคใต้ของประเทศไทย ให้เป็นรายการตัวแทน มรดกวัฒนธรรม ที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติ เป็นอันดับที่ ๓ รองจากโขน (ปี 2561) และ นวดไทย (ปี 2562)  ปัจจุบันจากการศึกษาค้นคว้าของผู้รู้พอจะทราบว่ามีคณะโนราอาชีพในประเทศไทยอยู่จำนวนถึง ๓๘๗ คณะ โดย ๗๐% กระจุกตัวอยู่มากบริเวณรอบลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา มีการสืบทอดศิลปะทั้งด้านการแสดง ช่างฝีมือ ดนตรี และพิธีกรรม จากรุ่นสู่รุ่นผ่านสายตระกูลโนรา ชุมชน วัด และเข้าสู่หลักสูตรการเรียนการสอนในสถาบันการศึกษาทุกระดับทั่วภาคใต้                    

                ความเชื่อและพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับโนรา
                “โนรา” นอกจากจะมีบทบาทหน้าที่ด้านความบันเทิงแล้ว ยังมีบทบาทหน้าที่ในการประกอบพิธีกรรม ซึ่งมีส่วนสำคัญต่อการดำรงอยู่และวิถีผูกพันอย่างลึกซึ้งกับชีวิตและสังคมชาวภาคใต้ โดยเฉพาะชุมชนบริเวณลุ่มทะเลสาบสงขลา ซึ่งมีความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับพิธีกรรมอย่างเข้มข้น และส่งผลกระทบโดยตรงต่อผู้เป็นโนราผู้มีเชื้อสายโนรา ลูกหลานตายายโนรา คนทรงครูหมอโนรา รวมทั้งชาวบ้านโดยทั่วไป
                    ๑. ความเชื่อเรื่องครูหมอโนรา
                        “ครูหมอโนรา” คือบูรพาจารย์หรือครูต้นโนรา และบรรพบุรุษโนราที่ล่วงลับไปแล้ว บางแห่งเรียกว่า “ตายายโนรา” หรือ “ครูหมอตายาย” ครูหมอโนรามีหลายองค์ดังปรากฏในตำนานโนรา บทกาศครู และบทร้องกลอนของโนรา เช่น ตาหลวงคง จอมเฒ่าหน้าทอง แม่ศรีมาลา พระเทพสิงหร เป็นต้น แต่มีครูหมอโนราที่ชาวบ้านเชื่อว่าเป็นบุคคลสำคัญที่เรียกว่า “พระราชครู” มี ๑๒ องค์ แบ่งเป็นฝ่ายชาย ๖ องค์ ฝ่ายหญิง ๖ องค์ ได้แก่ พระเทพสิงหร ขุนศรีศรัทธา พระม่วงทอง หม่อมรอง พะยาสายฟ้าฟาด พรานบุญ แม่ศรีมาลา แม่นวลทองสำลี แม่แขนอ่อนฝ่ายขวา แม่แขนอ่อนฝ่ายซ้าย แม่ศรีดอกไม้ แม่คิ้วเหิน
                   ๒. ความเชื่อเรื่องไสยศาสตร์
                       ไสยศาสตร์ที่เกี่ยวกับโนรา ได้แก่ความเชื่อเกี่ยวกับโชคลาง ความเชื่อเกี่ยวกับเวทมนตร์คาถา โดยเฉพาะการรำโนราโรงครู ผู้ที่เป็นโนราใหญ่หรือหัวหน้าคณะจะต้องมีเวทมนตร์คาถาเพื่อป้องกันเสียดจัญไร ป้องกันวิญญาณร้ายที่จะเข้ามาในพิธีโนราโรงครู ป้องกันคุณไสยที่จะได้รับจากบุคคลอื่น การประกอบพิธีกรรมบางอย่างในโนราโรงครูจะต้องใช้เวทมนตร์คาถาประกอบ เช่น พิธีครอบเทริดหรือผูกผ้าใหญ่ พิธีผูกผ้าปล่อย พิธีแก้บน พิธีเหยียบเสน พิธีตัดจุก พิธีตัดผมผีช่อ เป็นต้น นอกจากนี้ ยังเชื่อในเรื่องอำนาจเร้นลับของโนรา ความเชื่อเรื่องโรงพิธี ความเชื่อในเรื่องเครื่องดนตรีว่ามีความขลังศักดิ์สิทธิ์มีครูรักษาจะลบหลู่หรือข้ามกรายไม่ได้ เป็นต้น
                    ๓. ความเชื่อเรื่องการแก้บน
                        ชาวบ้านและคณะโนรามีความเชื่อในเรื่องการบนและการแบนที่เกี่ยวข้องกับโนรา โดยเชื่อว่าสามารถ บนบานขอความช่วยเหลือจากครูหมอโนราในเรื่องต่าง ๆ ได้ แต่ครูหมอโนราจะไม่รับช่วยเหลือหรือรับบนในเรื่องที่ผิดศีลธรรมจารีตประเพณี เช่น เรื่องชู้สาว การลักขโมย การมุ่งร้ายต่อผู้อื่น เป็นต้น ความเชื่อเรื่องการบนและการแก้บนเป็นความเชื่อที่มีผลกระทบโดยตรงต่อชาวบ้านและลูกหลานตายายโนราทั้งทางร่างกายและจิตใจ ชาวบ้านและลูกหลานตายายโนราหลายคนต้องตั้งหิ้งบูชาครูหมอโนรา ต้องมีการบวงสรวงเซ่นไหว้ ต้องจัดให้มีการรำโนราโรงครู มีการสืบทอดการรำโนรา เป็นคนทรงครูหมอโนรา ในทางกลับกันชาวบ้านและลูกหลานตายายโนราเชื่อว่าตนเองได้รับความคุ้มครอง และความช่วยเหลือจากครูหมอโนราในสิ่งที่บนบานของความช่วยเหลือ จึงทำให้ความเชื่อเรื่องครูหมอโนรา การรำโนราโรงครู และศิลปะการร่ายรำโนรายังคงอยู่ในชุมชนบริเวณลุ่มทะเลสายสงขลาและพื้นที่อื่น ๆ ในภาคใต้จนถึงปัจจุบัน
                      ๔. ความเชื่อเรื่องการเหยียบเสน
                          เสนเป็นเนื้องอกนูนจากระดับผิวหนังเป็นแผ่น ถ้ามีสีแดง เรียก “เสนทอง” ถ้ามีสีดำเรียก “เสนดำ” ไม่ทำให้เจ็บปวดหรือมีอันตราย แต่ถ้างอกบนบางส่วนของร่างกาย เช่น บนใบหน้าจะดูน่าเกลียด ชาวบ้านและคณะโนราเชื่อว่าเสนเกิดจากการกระทำของผีที่เรียกว่า “ผีโอกะแชง” ซึ่งเป็นผู้ทำหน้าที่เฝ้าเสาโรงโนรา และส่วนหนึ่งเป็นเพราะการทำเครื่องหมายของครูหมอโนราเพื่อต้องการเอาเด็กคนนั้นเป็นโนราโดยผ่านทางผีโอกะแชง เสนไม่สามารถรักษาให้หายได้นอกจากให้โนราทำพิธีเหยียบเสนให้ในวันโนราเข้าโรงครู
                      ๕. ความเชื่อเรื่องการรักษาอาการป่วยไข้
                          ชาวบ้านและคณะโนราเชื่อว่าครูหมอโนราและพิธีกรรมในโนราโรงครูสามารถรักษาอาการป่วยไข้บางอย่างได้ ซึ่งอาการป่วยไข้นั้นมาจากสาเหตุ ๒  ประการ คืออาการป่วยไข้อันเกิดจากความผิดปกติของร่างกาย และโรคภัยต่าง ๆ การรักษาเบื้องต้น คือ การบนบานขอความช่วยเหลือจากครูหมอโนราที่ตนเคารพนับถือให้หายป่วยจากโรคนั้น ๆ แล้วจะแก้บนเมื่อหายเป็นปกติ อาการป่วยไข้อีกสาเหตุหนึ่งเกิดจากการกระทำหรือการลงโทษของครูหมอโนรา ที่มาจากความต้องการของครูหมอโนราที่ต้องการให้บุคคลหนึ่งบุคคลใดหรือลูกหลานตายายโนราเป็นผู้สืบทอดการรำโนรา เป็นคนทรงครูหมอโนรา โดยเฉพาะผู้มีเชื้อสายโนราหรือเป็นลูกหลานตายายโนรามักจะเกิดอาการป่วยไข้ต่าง ๆ เช่น ปวดท้อง เจ็บหน้าอก ปวดบวม ผอมแห้งแรงน้อย จะต้องได้รับการรักษาด้วยวิธีการของโนราเท่านนั้นจึงจะหาย และผู้ป่วยเมื่อหายแล้วก็จะต้องทำตามความต้องการของครูหมอโนรา
                   
                      พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับโนรา
                    พิธีกรรมสำคัญที่เกี่ยวข้องกับโนรา คือพิธีกรรมโนราโรงครู ซึ่งเป็นพิธีกรรมในการนับถือผีบรรพบุรุษ ซึ่งยังมีการจัดพิธีกรรมและแนวปฏิบัติรองรับอย่างเข้มข้น ณ หมู่บ้านต่าง ๆ ในพื้นที่ภาคใต้ โนราโรงครู หมายถึง โนราที่แสดงเพื่อประกอบพิธีเชิญครู หรือบรรพบุรุษโนรามายังโรงพิธีเพื่อรับการเซ่นสังเวย เพื่อรับของแก้บน และเพื่อครอบเทริด หรือผูกผ้าแก่ผู้แสดงโนรารุ่นใหม่ ด้วยเหตุที่ต้องทำการเชิญครูมาเข้าทรงหรือมา “ลง” ยังโรงพิธีจึงเรียกพิธีกรรมนี้อีกชื่อหนึ่งว่า “โนราลงครู” โนราโรงครู เป็นพิธีกรรมเกี่ยวกับความเชื่อ มีความมุ่งหมายในการจัดที่สำคัญ ๓ ประการ คือ
                      ๑. เพื่อไหว้ครูหรือไหว้ตายายโนรา อันเป็นการแสดงกตเวทิตาคุณต่อครูของตน
                      ๒. เพื่อทำพิธีแก้บนและทำพิธีอื่น ๆ
                      ๓. เพื่อทำพิธีครอบเทริด หรือพิธีผูกผ้าใหญ่ หรือพิธีแต่งพอก นอกจากนั้นบางพื้นที่ยังมีความมุ่งหมายเฉพาะบางอย่างด้วย เช่น โรงราโรงครูใหญ่วัดท่าแค ตำบลท่าแค อำเภอเมืองพัทลุง จังหวัดพัทลุง เป็นการจัดเพื่อให้ครูหมอโนราหรือตายายดนราทั้งหมดมาร่วมชุมนุมกัน เพราะชาวบ้านเชื่อว่าบ้านท่าแคเป็นแหล่งกำเนิดโนรา เป็นที่สถิตของครูโนรา
                    โนราโรงครูมี ๒ ชนิด คือโนราโรงครูใหญ่ กับโนราโรงครูเล็ก แต่รายละเอียดของพิธีกรรมบางอย่าง เช่น รำคล้องหงส์ รำแทงเข้ (จระเข้) ครอบเทริด จะทำกันในโนราโรงครูใหญ่เท่านั้น นอกจากนี้โนราโรงครูในแต่ละพื้นที่อาจจะมีความแตกต่างกันบ้างขึ้นอยู่กับความต้องการของเจ้าภาพและผู้เกี่ยวข้องอื่น ๆ สำหรับโนราโรงครูใหญ่จะต้องกระทำกัน ๓ วัน

คณะของมโนราห์
         มโนราห์คณะหนึ่ง ๆ มีจํานวนประมาณ ๑๔-๒๐ คน (ตัว) มโนราห์สมัยก่อนมีตัวเพียง ๓ คน คือตัวนายโรงหรือโนราใหญ่หรือตัวยืนเครื่อง ๑ คน นางหรือนางรํา ๑ คน และตัวตลกหรือพรานอีก ๑ คน (ถ้าเล่นเป็นเรื่องก็มักตัดตอนของเรื่องที่มีตัวสําคัญไม่เกิน ๓ ตัวมาเล่นเฉพาะตอนนั้น ๆ โดยใช้ตัวพรานเป็นตัวพระ ตัวนายโรงเป็นตัวนางหรือสลับกัน ถ้ามีตัวตลกด้วย ตัวนายโรงเป็นตัวพระ ตัวนางรําเป็นตัวนาง ตัวตลกก็แสดงบทตลก เป็นต้น) สมัยต่อมาเพิ่มตัวนาง (นางรํา) เป็น ๓-๕ คน (นางรํานั้นจะเป็นผู้ชายหรือผู้หญิงก็ได้ (แต่เดิมมักเป็นชายแต่ในปัจจุบันมักเป็นผู้หญิงมากกว่า) นอกจากนี้คณะของมโนราห์จะมีนักดนตรีหรือลูกคู่ ประมาณ ๕-๗ คน มีตัวตลกประจําโรงเรียกว่าพราน มีตัวตลกหญิงเรียกว่าทาสี (มักใช้ผู้ชายแสดงและมักทําหน้าที่อื่นด้วยเพราะบททาสีมีน้อย) ทั้งพรานและทาสีจะสวมหน้ากาก นอกจากนี้จะมี หมอประจําโรง (หมอทางไสยศาสตร์) บางคณะอาจมีนางรํารุ่นจิ๋วเรียกว่า “หัวจุกโนรา” และอาจมีผู้สูงอายุที่หลงชอบและติดตามไปกับคณะโนราเป็นประจําเรียกว่า “ตาเสือโนรา” มักทําหน้าที่ช่วยควบคุมดูแลนางรําและข้าวของหรือบางคนเกิดหลงชอบหัวจุกโนรา จึงติดตามไปยอมอาสาปรนนิบัติทุกอย่างเรียกอาการเช่นนี้ว่า "บ้าหัวจุกโนรา” ในการขนย้ายเครื่องโนราไปแสดงไกล ๆ จะมีหีบสําหรับใส่เทริดของโนรา และเครื่องใช้บางอย่างที่ถือว่าเป็นของขลัง เช่น หน้าพราน (หัวพราน) เรียกหีบนั้นว่า “ชุม” มักมีผู้ทําหน้าที่แบกหามชุมเป็นประจําโดยเฉพาะเรียกว่า “คนคอนชุมโนรา” 
         ชื่อคณะของโนรามักเรียกตามชื่อของนายโรง เช่น โนราวัน (คณะของโนรามีนายวัน เป็นนายโรง) บางครั้งเอาชื่อบ้านที่อยู่มาประกอบ เช่น โนราเติมเมืองตรัง โนราแปลกท่าแค เป็นต้น ถ้านายโรงเป็นพี่น้องกัน ๒ คน มักนําชื่อทั้ง ๒ มาตั้งเป็นชื่อคณะ เช่น โนราพิณพัน (พี่ชื่อพิณน้องชื่อพัน) โนราหนูวินวาด โนราประดับสังวาลย์ หรือบางคณะก็ได้รั คําเติมสร้อยตามหลัง เพราะมีลักษณะเด่นพิเศษ เช่น โนราทุ่มเทวา (ชื่อพุ่มร่ายรําอ่อนงามราวกับเทวดาเหาะลอยมา) เป็นต้น

  โรงแสดง
            โรงมโนราห์หรือเวทีการแสดง แต่เดิมปลูกแบบไม่ยกพื้นโดยใช้ไม้ ต่อมาเปลี่ยนเป็นยกพื้นสูงโดยใช้โครงเหล็ก ทั้่งนี้เพื่อความสะดวดและความบันเทิงของผู้ชมการแสดงมโนราห์แต่เดิมโรงหนึ่งใช้คนแสดงรวมทั้งนักคนตรีประมาณ ๑๔-๑๕ ซึ่งแตกต่างจากปัจจุบันที่มีจํานวนเพิ่มขึ้น สําหรับเวทีที่ใช้ในการแสดงมักเป็นโรงชั่วคราวมีหลังคาเป็นเพิงหมาแหงน ยกพื้นสูงจากดินพอประมาณหรือไม่ยกพื้น ที่สําคัญต้องมีเสากลางหนึ่งต้น ถือเป็นเสามหาชัย เป็นที่สําหรับพระวิสสุกรรมประทับเวลาแสดงมโนราห์ ส่วนบริเวณด้านข้างปล่อยโล่งทั้งสี่ด้าน แต่ในสมัยหลัง ๆ มีการกั้นฝามิดชิด และไม่มีฉากกั้นสําหรับแสดง นักแสดงกลางเวทีโล่ง ๆ

   เครื่องแต่งกาย
         เครื่องแต่งกายของโนราประกอบด้วยสิ่งสําคัญต่อไปนี้คือ

ภาพจากโนรา : ศิลปะการร้อง รำ ที่ผูกพันกับชีวิต, 2563

    เครื่องดนตรี
           เครื่องดนตรีของโนรา ส่วนใหญ่เป็นเครื่องตี ให้จังหวะเทียบได้กับเครื่องเบญจดุริยางค์ตามตํารา อินเดีย มีดังนี้

              ปัจจุบันนอกจากเครื่องดนตรีตามแบบแผนดังกล่าวแล้ว ยังพบเครื่องดนตรีอื่น ๆ ในการแสดงโรงครู ได้แก่ซอ หรือถ้าเป็นมโนราห์แบบประยุกต์ก็จะมีเครื่องดนตรีแบบสากลที่เป็นเครื่องไฟฟ้า เช่น กีตาร์ กลองชุด คีย์บอร์ด เป็นต้น เสียงเครื่องดนตรีและผู้ขับร้องมีไมโครโฟน มีเครื่องเสียงที่มีลําโพงขนาดใหญ่ทําให้เสียงดังก้องไปทั้งชุมชน

   องค์ประกอบหลักของการแสดง
            องค์ประกอบหลักของการแสดงมโนราห์ ซึ่งเป็นการแสดงเพื่อให้ความบันเทิงโดยตรงมีดังนี้

    ท่ารํา
          ท่ารําของมโนราห์ที่เป็นท่าแบบหรือท่าหลัก ๆ นั้น ตามหลักฐานต่่าง ๆ ที่ปรากฎอาาจะไม่ตรงกันนัก เพราะต่างครูต่างตํารากันและเนื่องจากสมัยก่อนมีผู้ประดิษฐ์ท่าเพิ่มเติมกันอยู่เรื่อย ๆ ท่ารำมโนราห์ที่ต่างสายต่างตระกูลและต่างสมัยกันจึงผิดแปลกแตกต่างกัน แม้บางที่ชื่ออย่างเดียวกันบางครูบางตําราก็กําหนดท่ารําต่างกันออกไป ท่ารําที่สมเด็จ ฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพทรงรวบรวมไว้จากคําชี้แจงของนายจงภักดี (ขาว) ผู้เคยเล่นละครชาตรี อยู่ที่เมืองตรังในบทพระราชนิพนธ์ตํานานละครอิเหนา นั้นมีอยู้ ๑๒ ท่า ดังนี้

ภาพจาก : รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์เรื่องการศึกษาและรวบรวมองค์ความรู้ภูมิปัญญาท้องถิ่นใต้ด้านศิลปะการแสดง, 2550, 185-186

       ในหนังสือศิลปะการร้อง รำ ที่ผูกพันกับชีวิต (2563) มีดังนี้

ภาพจากโนรา : ศิลปะการร้อง รำ ที่ผูกพันกับชีวิต, 2563

             ท่ารำเหล่านี้สืบได้ว่าเป็นท่าที่เรียกต่างกันออกไปก็มีแตกต่อเป็นท่าย่อย ๆ ออกไปก็มี เช่น ท่าแม่ลาย บางตําราเรียกท่าเทพพนม (คือแม่ของลายไทย) แตกต่อเป็นท่าเครือวัลย์บ้าง เป็นท่าพรหมสี่หน้าบ้างหรือท่าลงฉาก บางครูแตกย่อยเป็นท่าดอดสร้อย เป็นต้น แต่ท่ารําหลักของโนรายังปรากฏในบทครูสอน บทสอนรําและบทท่าปฐม ซึ่งบทเหล่านี้จะประกอบด้วยท่าต่าง ๆ แตกต่างกันไป และเมื่อต่างครูต่างประดิษฐ์ท่ารําของชื่อท่านั้น ๆ ก็จะผิดแปลกกัน เช่น ท่าแมงมุมชักใย บางครูยืนใช้มือเลียนท่าแมงมุมชักใย บางครูรําแบบตัวอ่อนแอ่นหลังแล้วม้วนตัว ลอดใต้ขา เป็นต้น

   เพลงการร้องและการรับ
           เพลงของมโนราห์ที่บรรเลงประกอบบทร้อง จะมีจังหวะลีลาแตกต่างกันไปตามลักษณะของบทร้อง และลีลาการขับร้องของลูกคู่ เช่น เพลงประกอบ กลอนสี่ กลอนหก กลอนแปด กลอนทอย แต่ละอย่างจะมีจังหวะลีลาและการรับของลูกคู่แตกต่าง กัน ส่วนเพลงที่ประกอบการร้องบทไหว้ครู (กาศครู) ก็มีจังหวะลีลาและการรับต่างกัน มีเพลงขานเอ เพลงหน้าแตระ เพลงทับ เพลงโทน เนื่องจากดนตรีมโนราห์ถือเอาจังหวะสําคัญ กว่าทํานอง จึงเรียกหน้าพาทย์ว่า “หน้าทับ” และ เรียกจังหวะการที่ทับว่า ฉับทับ”

   ลําดับการแสดง
           การแสดงมโนราห์ที่เป็นงานบันเทิงทั่ว ๆ ไป แต่ ละครั้งแต่ละคณะจะมีลําดับการแสดงที่เป็นขนบนิยม ดังนี้

พรรัตน์ ดำรุง และโลเวล สการ์. (2563) ศิลปะการร้อง รำ ที่ผูกพันกับชีวิต. กรุงเทพฯ : กลุ่มสงวนรักษามรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม.
มโนราห์. (ม.ป.ป.). สืบค้น 11 พ.ย. 64, จาก https://sites.google.com/site/mnorahnoei/home
เรื่องเล่าจาก “โนรา” จุดเชื่อมวัฒนธรรมจากอดีตสู่ปัจจุบัน. (2564). สืบค้น 23 เม.ย. 67 จาก, https://www.bangkokbiznews.com/social/978097.
สถาพร ศรีสัจจัง, บรรณาธิการ. (2544). โนรา : นาฏลักษณ์แห่งปักษ์ใต้. สงขลา : สถาบันทักษิณคดีศึกษา.