ตราประจำจังหวัด
พื้นที่ของจังหวัดยะลาอุดมสมบูรณ์ด้วยแร่ดีบุก และอาชีพหลักของประชาชนในอดีต คือ การทำเหมืองแร่ดีบุก

ต้นไม้ประจำจังหวัด : ต้นศรียะลา

ดอกไม้ประจำจังหวัด : ดอกพิกุล 

คำขวัญ
 ใต้สุดสยาม ถ้ำงามหินอ่อน พระนอนศรีวิชัย ทะเลใหญ่บนภูเขา ชนเผ่าซาไก

              คำว่า "ยะลา” มาจากภาษาพื้นเมืองเดิมว่า "ยะลอ” ซึ่งแปลว่า "แห” ตามประวัติตั้งแต่สมัยสุโขทัยถึงตอนต้นกรุงรัตนโกสิทร์นั้น "เมืองยะลา” เป็นส่วนหนึ่งของเมืองมณฑลปัตตานี ต่อมาในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ ได้ทรงโปรดเกล้าให้มีการปรับปรุงการปกครองส่วนภูมิภาคใหม่ เป็นการปกครองแบบเทศาภิบาล โดยออกประกาศข้อบังคับสำหรับการปกครอง ๗ หัวเมือง ร.ศ. ๑๒๐ ซึ่งประกอบด้วยเมืองปัตตานี หนองจิก ยะหริ่ง สายบุรี ยะลา ระแงะ และเมืองรามัน ในแต่ละเมืองมีพระยาเมืองเป็นผู้รักษาราชการ โดยอยู่ภายใต้การดูแลของข้าหลวงเทศภิบาลมณฑลนครศรีธรรมราช ต่อมาในปีพุทธศักราช ๒๔๗๖ ได้มีการยุบเลิกมณฑลปัตตานีและได้มีการจัดระเบียบราชการบริหารส่วนภูมิภาค จังหวัด อำเภอ ตำบล และหมู่บ้าน เมืองยะลาจึงเป็นจังหวัดหนึ่งของประเทศไทยในปัจจุบัน สำหรับเมืองยะลาได้มีการโยกย้ายที่ตั้งมาแล้ว ๔ ครั้ง ดังนี้ ครั้งที่ ๑ ตั้งเมืองอยู่ที่ตำบลบ้านยะลา ครั้งที่ ๒ ได้ย้ายเมืองไปตั้งที่ตำบลท่าสาป (ฝั่งซ้ายของแม่น้ำปัตตานี) ครั้งที่ ๓ ได้ย้ายไปตั้งที่เมืองสะเตง (ทางฝั่งขวาของแม่น้ำปัตตานี) ครั้งที่ ๔ ได้ย้ายไปตั้งที่ตำบลบ้านนิบง ในสมัยอำมาตย์โทพระรัฐกิจวิจารณ์ (สวาสดิ์ ณ นคร) ผู้ว่าราชการจังหวัดยะลา คนที่ ๑๐ (พ.ศ. ๒๔๕๖–๒๔๕๘) ได้วางผังเมืองด้วยการหาจุดศูนย์กลางใจเมือง โดยการปักหลักไว้และเอาก้อนหินวางไว้เป็นเครื่องหมายเรียกว่า "กิโลศูนย์” และลากเส้นวงกลมเป็นชั้น ๆ มีถนนรองรับเป็นตาข่ายลักษณะใยแมงมุมที่สวยงามที่สุดของประเทศไทย และได้รับรางวัลชนะเลิศการประกวดความสะอาด ๓ ปีซ้อน (พ.ศ. ๒๕๒๘-๒๕๓๐) และในปี ๒๕๔๐ ได้รับการคัดเลือกจากองค์การอนามัยโลกยกให้เป็น ๑ ใน ๕ เมืองของประเทศไทยในโครงการเมืองน่าอยู่ทั่วโลก คำขวัญประจำจังหวัดยะลา "ใต้สุดสยาม เมืองงามชายแดน” ตราประจำจังหวัดยะลารูปเหมืองแร่ดีบุก หมายถึงพื้นที่ของจังหวัดยะลาอุดมสมบูรณ์ด้วยแร่ดีบุกและอาชีพหลักของประชาชนในอดีต คือการทำเหมืองแร่ดีบุก ธงประจำจังหวัดยะลาใช้แถบบนสีเขียว แถบล่างสีขาว สัตว์ประจำจังหวัดยะลาคือช้างเผือก ต้นไม้ประจำจังหวัดยะลาคือต้นศรียะลา ดอกไม้ประจำจังหวัดยะลาคือดอกพิกุล          

ภาพจาก : ทรัพยากรการท่องเที่ยวไทยชุดภาคใต้ : ยะลา, 2556, 4

             ที่ตั้งและอาณาเขต
       ยะลา (Yala) เป็นจังหวัดเดียวในภาคใต้ที่ไม่มีทางออกทะเล และเป็นจังหวัดที่ตั้งอยู่สุดชายแดนภาคใต้ที่อำเภอเบตง จังหวัดยะลา อยู่ห่างจากกรุงเทพฯ โดยทางรถยนต์๑.๐๘๔ กิโลเมตร มีพื้นที่ ๔,๕๒๑ ตารางกิโลเมตร (๒,๘๒๕,๖๗๕ ไร่) โดยมีพรมแดนติดต่อกับรัฐเปรัก รัฐเคดาห์ประเทศมาเลเซีย แม้จะไม่มีทางออกทะเลแต่จังหวัดยะลาก็มีอากาศเย็นสบายตลอดปี เพราะอยู่ไม่ไกลทะเลเท่าใดนัก ในตอนเช้ามักมีหมอกปกคลุมในตัวเมือง จึงได้รับฉายาว่าเมืองในหมอกแห่งภาคใต้ โดยด้านทิศเหนือติดต่อกับอำเภอโคกโพธิ์ อำเภอยะรัง อำเภอทุ่งยางแดง อำเภอกะพ้อ และอำเภอแม่ลาน จังหวัดปัตตานี ทิศใต้ติดกับรัฐเปรัก ประเทศมาเลเซีย ทิศตะวันออกติดกับอำเภอรือเสาะ อำเภอบาเจาะ อำเภอศรีสาคร และอำเภอระแงะ จังหวัดนราธิวาส ส่วนทิศตะวันตกติดกับอำเภอสะบ้าย้อย จังหวัดสงขลา และรัฐเคดาห์ ประเทศมาเลเขีย จังหวัดยะลาแบ่งเขตการปกครองออกเป็น ๘ อำเภอ ได้แก่ อำเภอเมืองยะลา อำเภอรามัน อำเภอยะหา อำเภอกาบัง อำเภอบันนังสตา อำเภอธารโต อำเภอเบตง และอำเภอกรงปินัง  
          ภูมประเทศ
          ธรณีสัณฐานโดยรวมของจังหวัดยะลา ส่วนใหญ่เป็นภูเขามีเนินเขาและหุบเขาอยู่ทั่วไป ซึ่งปกคลุมด้วยป่าดงดิบชื้นแน่นทึบ มีพื้นที่ราบน้อย ที่ราบส่วนใหญ่ได้เปลี่ยนสภาพเป็นสวนยางพารา และสวนผลไม้ ด้านทิศเหนือของจังหวัดมีที่ราบแม่น้ำปัตตานี และแม่สายบุรีไหลผ่าน สูงกว่าระดับทะเลปานกลางเฉลี่ย ๑๐๐-๒๐๐ เมตร ส่วนทิศตะวันตกมีภูเขาและป่าดงดิบขึ้นปกคลุม โดยมีทิวเขาสันกาลาคีรีเป็นทิวเขาสูงสลับซับซ้อนทอดตัวในแนวยาวตะวันออก-ตะวันตก กั้นพรมแดนระหว่างประเทศไทยกับประเทศมาเลเซีย สภาพภูมิประเทศของจังหวัดยะลาปัจจุบันเกิดจากการกระทำของแม่น้ำจากภูสูงทางตอนใต้ ไหลกัดกร่อนไปยังทิศเหแล้วออกสู่ทะเลที่จังหวัดปัตตานี สามารถจำแนกพื้นที่ได้เป็น ๔ บริเวณใหญ่ ๆ คือที่ราบลุ่มแม่น้ำ ส่วนมากพบทางเหนือของจังหวัด ในเขตอำเภอเมืองยะลา อำเภอรามัน และอำเภอยะหา พื้นที่บางบริเวณเป็นที่ลุ่มต่ำ มีน้ำขังตลอดปีเรียกว่าพรุ (Swamp) ส่วนใหญ่พบในอำเภอรามัน เช่น พรุโต๊ะพราน พรุน้ำใส และพรุแนแว เป็นต้น ที่ราบลูกคลื่นลอนลาดเป็นพื้นที่ต่อเนื่องจากที่ราบลุ่มแม่น้ำ เป็นที่ราบสูง ๆ ต่ำ ๆ คล้ายลูกคลื่น พบทางตอนเหนือในเขตอำเภอยะหา อำเภอเมืองยะลา และอำเภอรามัน พื้นที่ลูกคลื่นลอนชันลักษณะคล้ายกับที่ราบลูกคลื่นลอนลาด แต่สูงกว่าความลาดชันอยู่ระหว่าง ๕-๒๐ เปอร์เซ็นต์ พบกระจายเป็นวงกว้างทางตอนเหนือของจังหวัดในเขตอำเภอยะหา อำเภอรามัน และอำเภอกรงปินัง พื้นที่ภูเขาสูงพบตั้งแต่ตอนกลางถึงตอนใต้ของจังหวัดยะลา ในแนวเหนือ-ใต้ตั้งแต่เขตอำเภอกรงปินัง อำเภอยะหา ลงไปถึงพื้นที่ทั้งหมดของอำเภอธารโต และอำเภอเบตง ภูเขาที่สำคัญ ได้แก่เขาสันกาลาคีรี เขาปิโล และเขาบือยอ เป็นต้น กำเนิดของแม่น้ำปัตตานี แม่น้ำสายบุรี ตลอดจนลำคลองน้อยใหญ่สายต่าง ๆ 
         ทรัพยากร
           ป่าไม้
             จังหวัดยะลามีทรัพยากรป่าไม้ที่ยังคงความอุดมสมบูรณ์ โดยเฉพาะบริเวณชายแดนระหว่างประเทศไทย-ประเทศมาเลเซีย พื้นที่ป่าไม้มีอยู่ ๑,๓๒๕ ตารางกิโลเมตร (๘๒๙,๐๐๐ ไร่) คิดเป็นร้อยละ ๒๙ ของเนื้อที่จังหวัด ป่าไม้เหล่านี้ได้รับการอนุรักษ์ไว้ในสภาพของอุทยานแห่งชาติบางลาง มีเนื้อที่ ๒๖๑ ตารางกิโลเมตร (๑๖๓,๑๒๕ ไร่) เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าฮาฮาลาบาลามีเนื้อที่ ๔๓๓.๒ ตารางกิโลเมตร (๒๗๐,๗๒๕ ไร่) และป่าสงวนแห่งชาติอีกไม่น้อยกว่า ๑๑ แห่ง มีเนื้อที่ ๑๐๖.๘๘ ตารางกิโลเมตร (๖๖๘,๐๐๐ ไร่) พื้นที่ส่วนใหญ่ถูกปกคลุมด้วยป่าดงดิบชื้น (Moist Evergreen Forest) ซึ่งมีไม้ยืนต้นในวงศ์ยาง (Dipterocarpaceae) เป็นพืชเด่น เช่น ตะเคียนทอง (Hopea odorata Roxb.) สยาแดง (Shoera curtisii Dyer ex King.) หลุมพอ (Intsia palembanica Miq.) กระบาก (Anisoptera costata Korth.) มะค่า (Afzelia xylocarpa(Kurz.) Craib) และยวน (Koompassia excels Taub.) เป็นต้น
          ป่าพรุ (Swamp Forest)
             พบมากรองจากป่าดิบชื้นลักษณะเป็นแอ่งในที่ลุ่มต่ำโดยมีน้ำท่วมขังตลอดปี ป่าพรุที่จังหวัดยะลาพบมากในเขตอำเภอรามัน ๖ แห่ง ได้แก่ ป่าพรุโต๊ะพราน ป่าพรุชะเมา ป่าพรุโต๊ะแนแว ป่าพรุแฆ ป่าพรุบึงน้ำใส และป่าพรุบาโกย รวมเนื้อที่ ๑,๑๘๗.๕๐ ไร่ ซึ่งหลายแห่งมีสภาพเสื่อมโทรม โดยเฉพาะป่าพรุบาโกย ได้เปลี่ยนสภาพอย่างสิ้นเชิงเป็นสวนขวัญเมืองเนื้อที่ ๑๐๐ กว่าไร่ ส่วนพรรณไม้ในป่าพรุ ดั้งเดิมมีความหลากหลายมาก ชนิดพืชสำคัญที่พบ เช่น ตังหน (Calophyllum pulcherrimum Wall.) อ้ายบ่าว (Stemonurus secundiflorus Blume.) หลุมพี (Eleiodoxa conferta Griff.) ทองบึ้ง (Dialium platysepalum Bak.) หมากแดง (Cyrtostachys renda Blume.) nะwo (Licuala paludosa Griff.) และระกำ (Salacca wallicniana C. Mart.) เป็นต้น 
           แหล่งน้ำ
           จังหวัดยะลามีแม่น้ำสำคัญไหลผ่าน ๒ สาย คือ แม่น้ำปัตตานี และแม่น้ำสายบุรี แม่น้ำปัตตานีมีต้นน้ำเกิดจากภูเขาในท้องที่อำเภอเบตง แม่น้ำปัตตานีไหลผ่านเขตอำเภอเบตง อำเภอธารโต และอำเภอบันนังสตา เป็นพื้นที่ระหว่างภูเขา การไฟฟ้าฝ้ายผลิตแห่งประเทศไทยจึงก่อสร้างเขื่อนบางลาง ขึ้นที่ตำบลเขื่อนบางลาง อำเภอบันนังสตา เป็นเขื่อนหินถมแกนดินเหนียว ถือว่าเป็นเขื่อนผลิตกระแสไฟฟ้าพลังน้ำที่สำคัญที่สุดของภาคใต้ ติดตั้งเครื่องกำเนิดไฟฟ้า ๓ เครื่อง กำลังผลิตรวม ๗๒ เมกกะวัตต์ นอกจากนี้ยังเป็นเขื่อนเอนกประสงค์ที่ช่วยสนับสนุนการเกษตร การชลประทาน การท่องเที่ยว การประมงน้ำจืด และช่วยบรรเทาอุทกภัยในฤดูมรสุมได้เป็นอย่างดี แม่น้ำสำคัญอีกสายหนึ่ง คือแม่น้ำสายบุรีมีต้นกำเนิดจาภูเขาสันกาลาคีรี กั้นเขตพรมแดนระหว่างประเทศไทย-ประเทศมาเลเขีย ไหลผ่านอำเภอแว้ง อำเภอรือเสาะ จังหวัดนราธิวาส รวมถึงอำเภอรามัน จังหวัดยะลา แล้วไหลลงสู่ทะเลที่อำเภอสายบุรี จังหวัดปัตตานี รวมความยาว ๑๕๐ กิโลเมตร แม่น้ำสายบุรีได้รับอิทธิพลจากน้ำทะเล ทำให้เป็นน้ำกร่อยก่อให้เกิดระบบนิเวศพิเศษที่สำรวจพบปลาไม่น้อยกว่า ๑๐๓ ชนิด กลายเป็นแหล่งอาหารสำคัญของชุมชนโดยรอบ
      ยะลามาจากไหน        
          จังหวัดยะลาเป็นจังหวัดที่อยู่ใต้สุดของประเทศไทย อยู่ระหว่างเส้นรุ้งที่ ๕–๗ องศาเหนือและเส้นแวงที่ ๑๐๐–๑๐๒ องศาตะวันออก อยู่ห่างจากกรุงเทพมหานครตามทางรถไฟสายใต้ ๑,๐๓๙ กิโลเมตร และตามถนนเพชรเกษมสายเก่า ๑,๓๙๕ กิโลเมตร หรือสายใหม่ ๑,๐๘๔ กิโลเมตร มีพื้นที่ประมาณ ๔,๕๒๑ ตารางกิโลเมตรหรือประมาณ ๒.๘ ล้านไร่ คิดเป็นร้อยละ ๖.๔ ของพื้นที่ภาคใต้ มีอาณาเขตติดต่อกับจังหวัดใกล้เคียงคือ ทิศเหนือติดต่อกับจังหวัดสงขลาและปัตตานี ทิศใต้ติดต่อกับรัฐเปรัค ประเทศมาเลเซีย ทิศตะวันออกติดต่อกับจังหวัดนราธิวาสและรัฐเปรัค ประเทศมาเลเซีย ทิศตะวันตกติดต่อกับจังหวัดสงขลาและรัฐเคดาห์ ประเทศมาเลเซีย
             ยุคดึกดำบรรพ์
          จังหวัดยะลามีธรณีสัณฐานเกิดจากการยกตัวของเปลือกโลกชาน- ไทย(Shan - Thai) หินที่รองรับเปลือกโลกส่วนนี้ ตามแผนที่ธาและตารางธรณีกาล ระบุว่าเป็นหินยุดเพอร์เนียน (Pemasin Period) หรือเรียกว่า กลุ่มหินราชบุรี วางตัวในแนวเหนือ - ได้ ปราห้เห็นตั้งแต่อำนภอสังขละบุรี จังหวัดกาญจนบุรี เรื่อยลงมาจนถึงจังจังหวัดยะลา ลักษณะเป็นเขาลูกโดดส่วนใหญ่ โดยทั่วไปเป็นหินปูนปูนชั้นหนา มีหิมเชิร์ตแทรกอยู่ด้วย บางแห่งพบว่าเนื้อหินเป็นหินบโลโลโลโลโละหินอ่อน ซากดึกตำบรรพ์ที่พบอยู่ในยุคเพอร์เมียนตอนกลาง (๒๘๐- ๒๒๕ ล้านปี) เดิมจังหวัดยะลาเป็นท้องที่หนึ่งของเมืองปัตตานี ซึ่งมีฐานะเป็นเมืองประเทศราชในสมัยสโขทัย ชุมชนแห่งแรกตั้งถิ่นฐานอยู่บริเวณริมฝังแม่น้ำปิดตานี เพราะเป็นทำเลทีเหมาะสม มีทั้ม มีทั้งเขา ถ้า ทิราบล่มระหว่างหบเขา และแม่น้ำไหลผ่าน บริเวณบ้านบ้านท่าสาป บ้านสะเตง และบ้านหน้าถ้ำ ตามแมวริมแม่น้ำในเขตอำเภษเมืองยะยะลา พบโบราณวัตถจำนวนมากในพื้นพื้นที่เหล่านี้ ทั้งโบราณวัตถุสมัยทวารวดี สมัยตามพรลิงค์ และสมัยศรีวิชัย ต่อมาชุมชนขยายตัวไปทางปลายแม่น้ำปัตตานี เนื่องจากมีที่ราบลุ่มกว้างขวางกว่าสถานที่ตั้งเมืองยะลาในอดีตตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์จนถึงสมัยศรีวิชัยเรียกว่า ทุ่งกาโล เดิมเป็นทุ่มเลี้ยงสัตว์ เพราะมีทำแลที่ เทมาะสม มีความอุดมสมบูรณ์ คันพบโบราณวัตถุสำคัญ เช่น ศิวถึงค์ศิลาจำนวน ๒ องค์ พระพุทธรูปสำริดสมัยสมัยศรีวิชัย พระมารายณ์สำริค สิ่งห์สำริดพระพุทธรูปแบบทวารวดี พระพุทธรูปแบบชวา ประกามเมฑลสำฑลสำริดแผ่นกลมมีลายคล้ายเสมาธรรมจักรสำรสำวิล แผ่นศิลาจาจารึกนาษาจีน ชากอิฐกำแพงเมือง เป็นต้นชื่อเมืองยะลาปรากฏขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๙๗ สมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ ๒ แห่งกรกรกรรโกสินทร์ มีพระยายะอา (ด่วนยาลอ) เป็นเจ้าเมืองคนแรก ยะลาได้รับการเปลี่ยนแปลงฐานะเป็นจังหวัด ตามพระราชบัญญัติราชอาณาจักรสยามในปี ๒๔๗๖
            ยุคก่อนประวัติศาสตร์               
             ยุคหิน
             สันนิษฐานว่าเงาะป่าหรือซาไก มนุษย์โบราณที่มีมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์อายุระหว่าง ๑๐,๐๐๐-๑,๕๐๐ ปีมาแล้ว จัดอยู่ในกลุ่มชาติพันธุ์นิกริโต ตระกูลออสโตร-เอเชียติก มีการเลี้ยงชีพด้วยการหาของป่า ล่าสัตว์ อยู่ตามเชิงเขาสันกาลาคิรี จังหวัดยะลามีพวกซาไกอาศัยอยู่ที่อำเภอธารโตและกระจายอยู่ในอำเภอเบตง อำเภอบันนังสตา อาหารหลักของซาไก คือเผือก มัน กล้วยป่า มะละกอ และสัตว์ป่า ใช้สมุนไพรจากป่าเป็นยารักษาโรค และใช้ไม้ชางลูกดอกอาบยาพิษเป็นอาวุธ ส่วนมนุษย์ที่อพยพเข้ามาอาศัยอยู่ตามที่ราบในยุคถัดมาคือจากุน (Jakun) หรือโปรโตมาเลย์ ชนเผ่ามลายูเดิมเป็นพวกที่ประกอบอาชีพเกษตรกรรม รู้จักการเดินเรือชายฝั่ง อีกทั้งมีการค้นพบหลักฐานการอยู่อาศัยของมนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตามแนวเขาสันกาลาคีรี เช่น เครื่องมือหินสับ ตัดภาชนะดินเผาลายเชือกทาบ หม้อดินเผา ตะคันดินเผา เป็นต้น ในพื้นที่อำเภอเบตงตำบลภาชี อำเภอยะหา อำเภอบันนังสตา อำเภอธารโต อำเภอเมืองยะลา และอำเภอรามัน
             สมัยประวัติศาสตร์
             สมัยวัฒนธรรมทวารวดี- ศรีวิชัย ในพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๘ บริเวณชายฝั่งแม่น้ำปัตตานีมีร่องรอยของชุมชนโบราณ ตั้งเรียงรายอยู่หลายแห่งโดยเฉพาะบริเวณบ้านเนียง สนามบิน วัดคูหาภิมุข และเขากำปั่น จังหวัดยะลา อำเภอยะรัง จังหวัดปัตตานี สำหรับบริเวณบ้านเนียงกับวัดคูหาภิมุข ได้พบภาพเขียนก่อนประวัติศาสตร์อยู่ภายในถ้ำวัดคูหาภิมุข และพบเศษชิ้นส่วนโบราณวัตถุบริเวณบ้านสนามบิน แสดงให้เห็นว่าบริเวณดังกล่าวเคยเป็นเมืองขนาดใหญ่ มาตั้งแต่สมัยศรีวิชัยจากตำนานพื้นเมืองปัตตานีเล่าว่าเมืองปัตตานีโบราณ มีการย้ายที่ตั้งเมืองหลายครั้ง ครั้งแรกอยู่ที่บ้านปาโยหรือบ้านบาโย ปัจจุบันคือตำบลหน้าถ้ำ ตำบลท่าสาป อำเภอเมืองยะลา บนฝั่งแม่น้ำปัตตานี ในพื้นที่เหล่านี้พบซากโบราณสถานและโบราณวัตถุ มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕-๑๗ จำนวนมากจากหลักฐานทางโบราณคดี พบซากของฐานศาสนสถานหลายแห่งเทวรูปสำริดหลายองค์ โบราณสถานส่วนมากอยู่ตามถ้ำและยังพบพระพิมพ์ดินดิบแบบทวารวดีศรีวิชัยจำนวนมาก นอกจากนี้ ยังมีการสร้างพระนอน พระหิน พระปูนทั้งแบบนั่ง และยืนพบซากโบราณสถานและโบราณวัตถุจำนวนมากบริเวณตำบลหน้าถ้ำ ตำบลท่าสาป อำเภอเมืองยะลา อีกทั้งยังปรากฏร่องรอยการตั้งชุมชนโบราณในที่ต่าง ๆ ได้แก่ บ้านท่าสาป ตำบลท่าสาป อำเภอเมืองยะลา บ้านหน้าถ้ำตำบลหน้าถ้ำ อำเภอเมืองยะลา บ้านสาคอ ตำบลท่าสาป บ้านยะลอ ตำบลยะลา อำเภอเมืองยะลา บ้านเปาะเส้ง ตำบลเปาะเส้ง อำเภอเมืองยะลา และบ้านนิบง ตำบลสะเตง อำเภอเมืองยะลา
          สมัยสุโขทัย-สมัยอยุธยา
          เมืองยะลาดั้งเดิมเคยเป็นท้องที่หนึ่งของเมืองปัตตานี ซึ่งมีฐานะเป็นเมืองประเทศราชของไทยมาตั้งแต่สมัยสุโขทัยระหว่าง พ.ศ. ๑๙๑๓-๑๙๓๑ สมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราช พระองค์ทรงมีพระสนมเป็นธิดาของมุขมนตรีแห่งปัตตานี และในฐานะที่ปัตตานีเป็นเมืองประเทศราช จึงมีหน้าที่ต้องส่งเครื่องบรรณาการเข้ามาถวายทุก ๆ สามปี ระหว่างปี พ.ศ. ๒๑๙๙-๒๒๓๑ สมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ลาลูแบร์ อัครราชทูตชาวฝรั่งเศส เดินทางมากรุงศรีอยุธยา เพื่อแจ้งว่าปัตตานีต้องส่งเครื่องราชบรรณาการและต้นไม้เงิน ต้นไม้ทอง เข้ามาถวายพระมหากษัตริย์ไทยทุก ๆ สามปี เมืองปัตตานีเป็นเมืองประเทศราชของไทยตลอดมาจนกระทั่งกรุงศรีอยุธยาเสียแก่พม่าจึงตั้งตนเป็นอิสระ
            สมัยธนบุรี
            ระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๑๐-๒๓๒๕ หลังจากที่สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงตั้งกรุงธนบุรีเป็นราชธานีแล้ว ได้เสด็จฯยกทัพหลวงลงไปปราบหัวเมืองปักษ์ใต้ที่
ตั้งตัวเป็นอิสระประกอบด้วยเมืองนครศรีธรรมราช เมืองไทรบุรี และเมืองปัตตานี เมื่อตีเมืองนครศรีธรรมราชได้ แต่เมืองไทรบุรีกับเมืองปัตตานียังตั้งตนเป็นอิสระอยู่
            สมัยรัตนโกสินทร์
          ปี พ.ศ. ๒๓๒๘ หลังจากที่ไทยได้ปราบศึกเก้าทัพที่พม่ายกมาตีทางหัวเมืองปักษ์ใต้แล้ว สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท ทรงมีพระราชดำริว่าหัวเมืองมลายู ซึ่งรวมทั้งเมืองปัตตานี ไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู ที่เคยเป็นเมืองประเทศราชของไทย ให้ยอมเป็นเมืองประเทศราชดังเดิม แต่เจ้าเมืองปัตตานีไม่ยอมอ่อนน้อม พระองค์จึงทรงมีรับสั่งให้ยกกองทัพเข้าตีเมืองปัตตานี แล้วทรงแต่งตั้งชาวมลายูผู้สวามิภักดิ์ต่อไทยให้เป็นเจ้าเมืองปัตตานีแทน ปี พ.ศ. ๒๓๕๗ ยะลาเป็นหัวเมืองหรือเมืองบริวารของอาณาจักรลังกาสุกะและเมืองปัตตานี เมื่อมีการแบ่งเมืองปัตตานีออกเป็นหัวเมือง ในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ ๒) เจ้าเมืองยะลาคนแรกคือพระยายะลา (ต่วน-ยาลอ) ซึ่งเป็นญาติกับต่วนหม่าใส อดีตนายอำเภอรามัน ภายหลังได้รับการแต่งตั้งเป็นเจ้าเมืองรามัน ตั้งจวนเจ้าเมืองอยู่ที่ตำบลบ้านยะลา มีฐานะเป็นเมืองประเทศราชที่ต้องถวายดอกไม้เงิน ดอกไม้ทอง และเครื่องราชบรรณาการแก่ราชธานี โดยอยู่ภายใต้การกำกับดูแลของเมืองสงขลา ปี พ.ศ. ๒๓๗๔ ตนกูเคนได้รวบรวมกำลังชาวมลายูเข้าตีเมืองไทรบุรีจนสำเร็จ ทำให้พระยาไทรบุรีและฝ่ายไทยต้องถอยรุ่นลงมาตั้งมั่นอยู่ที่เมืองพัทลุง ฝ่ายไทยได้ส่งกองทัพมาปราบ โดยเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย) ผู้รับผิดชอบเมืองไทรบุรีได้ส่งพระสุรินทร์ ข้าหลวงฝ่ายพระราชวังบวร ให้ลงไปเกณฑ์กองทัพเมืองสงขลาและเมืองปัตตานี ปรากฏว่าชาวมลายูในหัวเมืองทั้งเจ็ดขัดขืน หันไปร่วมมือกับพวกขบถ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๓) จึงโปรดเกล้าฯ ให้ยกทัพบกไปปราบถึงเจ็ดทัพและทัพเรืออีกสองทัพ กองทัพไทยสามารถปราบพวกเจ็ดหัวเมืองได้เรียบร้อย และได้ตัวผู้ว่าราชการเมืองที่ไปเข้ากับพวกขบถเกือบหมด ปี พ.ศ. ๒๓๗๕ หลังจากปราบพวกขบถ
ปัตตานีได้แล้ว พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงดำเนินพระราโชบายเข้าควบคุมเมืองปัตตานีมากยิ่งขึ้น โดยโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนตัวเจ้าเมืองที่ไม่ยอมสวามิภักดิ์ทั้งหมด และแต่งตั้งคนไทยหรือคนมลายูที่ภักดีต่อไทยเป็นเจ้าเมืองแทน ส่วนเมืองรามัน เมืองระแงะ และเมืองสายบุรี เจ้าเมืองเดิมยอมมอบตัวต่อกองทัพ
ไทย จึงได้รับพระราชทานอภัยโทษและโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเจ้าเมืองต่อไป สำหรับเจ้าเมืองปัตตานีคนเดิม ที่หนีไปกลันตันนั้นพระองค์ได้โปรดเกล้าฯ ให้ชาวมลายผู้ภักดี
ต่อไทยเป็นเจ้าเมืองคนใหม่ และเจ้าเมืองยะหริ่งซึ่งเป็นคนไทยที่ไม่ได้เข้าร่วมกับขบถ จึงยังคงเป็นเจ้าเมืองยะหริ่งดังเดิม ปี พ.ศ. ๒๓๙๔ ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๔) พระยาณรงค์ฤทธิ์ศรีประเทศวิเศษวังษาได้เป็นผู้รักษาราชการเมืองยะลาอยู่ระยะหนึ่ง แต่ปฏิบัติราชการไม่ได้ผลดีพระยาสงขลาจึงถอดออกจากราชการ แล้วตั้งให้ตวันบาตูปุเต้ เป็นผู้รักษาราชการเมืองยะลาแทน ต่อมาเมื่อตวันบา-ตูปุเต้ถึงแก่กรรม บุตรชายชื่อว่าตวันกะจิได้ทำหน้าที่เป็นผู้ว่าราชการเมืองยะลาคนต่อมาระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๙๔-๒๔๑๑ หัวเมืองทั้งเจ็ดยอมอยู่ใต้อำนาจของไทยในฐานะเมืองประเทศราช ทำให้ความสัมพันธ์ระหว่างไทยกับเมืองปัตตานีดีขึ้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๔) ทรงเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์แรกที่เสด็จฯไปถึงปัตตานีเป็นครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๐๖ พระองค์ทรงมีพระราโชบายให้มีการปรับปรุงการปกครองส่วนภูมิภาค โดยดำเนินการปกครองแบบเทศาภิบาล สำหรับบริเวณเจ็ดหัวเมือง ได้ประกาศข้อบังคับการปกครองหัวเมืองทั้งเจ็ด ร.ศ. ๑๒๐ ขึ้น กำหนดให้มีพระยาเมืองเป็นผู้รักษาราชการเมือง มีหน่วยบริหารราชการเมืองของตนเอง แต่มีข้าหลวงใหญ่ประจำบริเวณเป็นผู้ควบคุมการดำเนินงานทั่วไป โดยอยู่ภายใต้การดูแลของข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลนครศรีธรรมราช ปี พ.ศ. ๒๔๔๔ พระยาศักดิ์เสนี (หนา บุนนาค) เป็นข้าหลวงใหญ่ประจำบริเวณขณะนั้น ได้แบ่งเมืองแต่ละเมืองออกเป็นอำเภอต่าง ๆ คือ เมืองปัตตานีแบ่งเป็นอำเภอกลางเมืองกับอำเภอยะรังเมืองรามัน แบ่งเป็นอำเภอกลางเมืองกับอำเภอเบตง เมืองหนองจิก แบ่งเป็นอำเภอกลางเมืองกับอำเภอเมืองเก่า เมืองสายบุรีแบ่งเป็นอำเภอกลางเมืองอำเภอยี่งอ และอำเภอบางนราเมืองระแงะแบ่งเป็นอำเภอกลางเมืองอำเภอโต๊ะโมะ และอำเภอสุไหงปาดี เมืองยะหริงแบ่งเป็นอำเภอกลางเมืองอำเภอยะหา และอำเภอระเกาะเมืองยะลาแบ่งเป็นอำเภอกลางเมือง อำเภอยะหา และอำเภอกะลาพอ (ต่อมาปี พ.ศ. ๒๔๕๐ เมืองยะลาเหลือแค่อำเภอเมืองกับอำเภอยะหา) ปี พ.ศ. ๒๔๔๗ มีประกาศตั้งหัวเมืองทั้งเจ็ดเป็นมณฑลปัตตานี โดยยุบเมืองเล็ก ๆ ลงเหลือสี่เมือง คือรวมเมืองหนองจิก เมืองยะหริ่ง และเมืองปัตตานี เป็นเมืองปัตตานี รวมเมืองรามันและเมืองยะลาเป็นเมืองยะลา เมืองสายบุรียังคงเป็นเมืองสายบุรี (ต่อมายุบเป็นตำบลตะลุบัน อำเภอสายบุรี) ส่วนเมืองระแงะยังคงเป็นเมืองระแงะ (ต่อมารวมเป็นจังหวัดนราธิวาส) โดยมีพระยาศักดิ์เสนี (หนา บุนนาค) เป็นข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลปัตตานี พ.ศ. ๒๔๔๙ มีการยุบรวมทั้ง ๗ หัวเมืองเหลือ ๔ หัวเมือง คือปัตตานี สายบุรี ระแงะ และยะลา แล้วแบ่งยะลาออกเป็น ๕ อำเภอ คืออำเภอเมืองยะลา อำเภอยะหา อำเภอรามัน อำเภอบันนังสตา และอำเภอเบตง  ปี พ.ศ. ๒๔๖๐ เปลี่ยนชื่ออำเภอเมืองยะลาเป็นอำเภอสะเตง และอำเภอรามันเป็นอำเภอโกตาบารู ปี พ.ศ. ๒๔๗๕ ประกาศยุบมณฑลปัตตานีเพราะการคมนาคมสะดวกขึ้น ทำให้การดูแลและปกครองสามารถทำได้รัดกุมยิ่งขึ้น ต่อมาได้มีการปรับปรุงการปกครองหัวเมืองตามพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชอาณาจักรสยาม พ.ศ. ๒๔๗๖ เมืองยะลาได้รับการเปลี่ยนแปลงฐานะเป็นจังหวัดยะลาตามพระราชบัญญัติราชอาณาจักรสยาม มีการจัดระเบียบราชการบริหารส่วนภูมิภาคออกเป็นจังหวัด อำเภอ และให้มีข้าหลวงประจำจังหวัด และกรมการจังหวัดเป็นผู้บริหารราชการ ปี พ.ศ. ๒๔๘๑ เปลี่ยนจากอำเภอสะเตงเป็นอำเภอเมืองยะลา และอำเภอโกตาบารูเป็นอำเภอรามันดังเดิม จึงนับได้ว่าเมืองยะลาได้แยกมาตั้งเป็นเมืองในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ใน พ.ศ. ๒๓๓๔ เมืองยะลาเมื่อแยกออกจากเมืองปัตตานีแล้วมีอาณาเขตดังนี้
          • ทิศเหนือ ติดต่อกับเมืองหนองจิก
          • ทิศใต้ ตั้งแต่เขาปะวาหะมะ ไปทางทิศตะวันออกถึงเขาปะฆะหลอ สะเตาะเหนือ บ้านจินแหร จนถึงคลองท่าสาปจรดบ้านบันนังสตา
          • ทิศตะวันออก ติดต่อกับเมืองยะหริ่งตั้งแต่หมู่บ้านโหละเปาะยาหมิง มีสายน้ำยาวไปจรดคลองท่าสาป
          • ทิศตะวันตก ติดต่อเมืองไทรบุรีมีคลองบ้านบาโงย แขวงเมืองเทพา เป็นเขตขึ้นไปจนถึงบ้านยินงต่อไปจนถึงบ้านเหมาะเหลาะ
         

               การจัดการปกครองจังหวัดยะลาในปัจจุบัน ประกอบด้วย ๘ อำเภอคคือ

ภาพจากคุณณัฐ เหลืองนฤมิตรชัย ; https://www.youtube.com/watch?v=SXnq7V4DUO0

         ชื่อบ้านนามเมือง
         อำเภอเมืองยะลา
          ยะลา เป็นคํามลายูในท้องถิ่นภาคใต้ เมื่อออกเสียงแล้วจะเป็นยาลอ เป็นคํามลายูที่ยืมคําบาลีสันสกฤตมาใช้ เพราะคําเดิมคือชาละหรือชาลี หมายถึงร่างแหหรือตาข่าย ยะลาเคยเป็นหนึ่งในเจ็ดหัวเมืองที่แยกมาจากเมืองปัตตานี ซึ่งในอดีตชุมชนเก่าของเมืองยะลาได้มีการโยกย้ายไปที่ต่าง ๆ หลายแห่งก่อนจะมาตั้งชุมชนที่บ้านนิบงในปัจจุบัน เช่น เคยตั้งชุมชนที่บ้านท่าสาป และบ้านสะเตง
         ท่าสาป
         บ้านท่าสาปในปัจจุบันเป็นตําบลอยู่ในเขตอําเภอเมืองยะลา บ้านท่าสาปตั้งอยู่ฝั่งตะวันตกของแม่น้ำปัตตานี ซึ่งเป็นต้นน้ำไหลมาจากอําเภอเบตง ผ่านท่าสาปแล้วไหลไปทางอําเภอยะรัง จังหวัดปัตตานี แล้วออกสู่ทะเล สาเหตุที่เรียกที่แห่งนี้ว่าท่าสาป เป็นเพราะสายน้ำตรงนั้นไหลผ่านหินใหญ่ก้อนหนึ่งมีรูปทรงเหมือนนางเปลือย อยู่ในท่านั่งถ่างขาหันหน้าไปทางต้นน้ำ เมื่อน้ำไหลมากระทบหินก้อนนี้จะเกิดเสียงดัง ยิ่งในฤดูน้ำหลากจะยิ่งดังมาก ชื่อท่าสาปนี้เป็นคํามลายูอ่านว่ากัมปงเซอะฆะหรือกัมปงฆูชับ (Kampong Kusap) แปลว่าหมู่บ้านน้ำซับหมายถึ หมู่บ้านที่มีน้ำซึมน้ำเอ่อนอง และไม่แห้ง
        สะเตง
        สะเตงปัจจุบันเป็นชื่อตําบล อยู่ในเขตอําเภอเมืองยะลา และเคยเป็นที่ตั้งของตัวเมืองยะลามาก่อนตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๔๖๐ สะเตงอยู่คนละฟากฝั่งกับท่าสาป สมัยก่อนใช้เรือเป็นพาหนะ ซึ่งสอดคล้องกับคําว่าสะเตง ซึ่งเป็นคํามลายู หมายถึงไม้ถ่อเรือหรือไม้ถ่อแพ และมีเสียงใกล้เคียงกับคํามลายูอีกคําหนึ่งคือซือแต (Sete) แปลว่าต้นสะเดา
       นิบง
       นิบงเป็นคํามลายู หมายถึงต้นเหลาชะโอน แต่ชาวใต้ทั่วไปเรียกต้นไม้นี้ว่าหลาโอน เป็นไม้ประเภทปาล์ม ลําต้นมีหนามตามปล้อง
       ลําพะยา ลำใหม่ 
       ลําพะยา มาจากคำว่า “ลำ” หมายถึงลําน้ำ ส่วนคําว่า “พะยา” อาจหมายถึงชื่อบุคคล หากพิจารณาตามภาษาพูดถิ่นใต้ประกอบกับความเป็นมาของชุมชน ซึ่งสอดคล้องกับหลายท่านที่บอกว่า “ลํา” มาจากคําว่า “ล่าม” ซึ่งเป็นภาษาถิ่นใต้ หมายถึงผูกมัด ส่วน “ลําพะยา” หมายถึงล่ามพระยาหรือล่ามพญา ซึ่งไม่ทราบแน่ชัดว่า พระยาหรือขุนนางผู้ใดต้องโทษจึงถูกผูกล่าม แต่การผูกมัดคงไม่แน่นหนา ผู้ต้องโทษสามารถแก้มัดได้ จึงต้องผูกล่ามใหม่อีกครั้ง คําว่า “ล่ามใหม่” ภายหลังเขียนเป็นลําใหม่ หมายถึงลําน้ำสายใหม่อำเภอเบตง

         อำเภอเบตง
         เบตง เป็นคํามลายูหมายถึงไม้ไผ่ขนาดใหญ่ (ไผ่ตง) เดิมอําเภอนี้มีชื่อว่าอําเภอยะรม ซึ่งคําว่ายะรมหมายถึงเข็มเย็บผ้า ขึ้นกับเมืองรามัน ต่อมาปี พ.ศ. ๒๔๔๙ ทางราชการได้โอนเบตงและบันนังสตาให้มาขึ้นกับเมืองยะลา มณฑลปัตตานี หลังจากนั้นในปี พ.ศ. ๒๔๗๓ เปลี่ยนชื่อจากอําเภอยะรมเป็นชื่ออําเภอเบตง เบตงมีที่รู้จักกันดีก็คือเคยเป็นถิ่นของขบวนการโจรจีน คอมมิวนิสต์ โดยเริ่มต้นจากโจรจีนคอมมิวนิสต์มลายา (จคม.) เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๙ ต่อมาใน พ.ศ. ๒๔๘๔ เกิดสงครามญี่ปุ่นหรือสงครามมหาเอเชียบูรพาขึ้น ปรากฏว่าโจรจีนคอมมิวนิสต์ในเบตงยิ่งทวีจํานวนมากขึ้น ก่อนหน้านี้ใน พ.ศ. ๒๔๗๖ ที่บ้านพักขุนวิจิตรภาษี นายด่านศุลกากรเบตง และสถานีตํารวจเบตงก็โดนโจรจีนฯ ปล้นอย่างอุกอาจ ฝ่ายทางราชการมีกองทัพภาคที่ ๔ ที่พยายามปราบปรามโจรจีนคอมมิวนิสต์มาตลอดเป็นเวลาไม่ต่ำกว่า ๔๕ ปี จนกระทั่ง พ.ศ. ๒๕๓๐ สมาชิกโจรจีนคอมมิวนิสต์จึงเข้ามอบตัวตามโครงการพัฒนาชาติไทย เป็นผลให้ขบวนการโจรจีนคอมมิวนิสต์เหล่านี้คงเหลือไว้แต่ในตํานานปัจจุบันนี้ค่ายโจรจีนคอมมิวนิตส์ถูกเปลี่ยนใหม่ให้เป็นหมู่บ้าน สําหรับนักท่องเที่ยวได้เที่ยวชมกัน เช่น หมู่บ้านปิยะมิตรวนคาม อยู่ในตําบลตาเนาะแมเราะ ก่อนจะถึงตัวเมืองเบตงประมาณ ๑๒ กิโลเมตร ในเบตงยังมีตํานานความเชื่อเกี่ยวกับโต๊ะนิ ซึ่งเป็นชื่อของรายา จาวัล ซึ่งมีตํานานเล่าว่า....โต๊ะนิชอบผจญภัยโดยเฉพาะการคล้องช้างจึงมีสหายคู่ใจทําหน้าที่เป็นควาญช้าง ชื่อโต๊ะมีซาปาแย และโต๊ะดาแมแปแซะ ทั้ง ๓ ติดตามช้างไปจนถึงเบตงและบ้านโกระ เขตเประ นอกจากนี้โต๊ะนิยังเก่งทางไสยเวทและรู้จักสรรพคุณพืชสมุนไพร จึงเป็นหมอรักษาโรคไปด้วย ทําให้ผู้คนใน เขตรามัน เบตง และเประ ต่างเชื่อถือและศรัทธาในตัวของท่าน   
         อำเภอธารโต
         ธารโตชื่ออําเภอนี้สอดคล้องกับสภาพภูมิศาสตร์ของที่นี่ เพราะมีลําธารกว้างใหญ่ไหลผ่าน พื้นที่แวดล้อมด้วยป่าเขาลําเนาไพร เนื้อที่จดเขตแดนมาเลเซียและในป่าเขาแถบนี้เป็นที่อยู่อาศัยของพวกเงาะซาไก ถึงแม้จะมีกรมประชาสงเคราะห์เข้าไปสร้างที่พักและให้มีพื้นที่ให้ทํากิน แต่เงาะซาไกเหล่านี้ไม่ได้สนใจในสิ่งบริการมากนัก ด้วยต้องการอยู่ตามประสาธรรมชาติที่แท้จริงมากกว่า อำเภอธารโตเต็มไปด้วยภูเขาและป่าไม้ โดยเฉพาะบริเวณที่มีภูเขาหลายลูกจะมีการทําเหมืองแร่ดีบุก วุลแฟรม แมงกานีส และตะกั่ว ซึ่งรวมแล้วได้ประมาณ ๓๐ เหมือง เดิมอำเภอธารโตเป็นเพียงตําบลชื่อตําบลแม่หวด หมายถึงไม้หวดต้นใหญ่ โดยขึ้นกับอําเภอบันนังสตา ต่อมาเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๔ จึงปรับฐานะเป็นอําเภอ
          อำเภอบันนังสตา
          บันนังสตาเป็นคํามลายูมาจากคำว่าบันนังหรือเบินดัง หมายถึงที่นา ส่วนคําว่าสตา หมายถึงต้นมะปราง เมื่อรวมความแล้วหมายถึง ที่นาซึ่งมองเห็นต้นมะปรางโดดเด่นมาแต่ไกล เดิมที่อำเภอบันนังสตาเรียกว่าอําเภอบาเจาะ (คนละชื่อกับอําเภอบาเจาะ ของนราธิวาส) ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๖๐ จึงได้ย้ายตัวอําเภอมาตั้งที่ตําบลบันนังสตา แล้วเปลี่ยนเป็นอําเภอบันนังสตาตั้งแต่บัดนั้น พื้นที่ของเขตบันนังสตามีลักษณะเหมือนกับอำเภอธารโตคือแวดล้อมไปด้วยภูเขาและป่าไม้ โดยเฉพาะบริเวณที่มีภูเขาหลายลูกจะมีการทําเหมืองแร่ดีบุก วุลแฟรม แมงกานีส และตะกั่ว ซึ่งรวมแล้วได้ประมาณ ๓๐ เหมือง บันนังสตามีตํานานที่เกี่ยวกับการทําเหมืองแร่ของตระกูลชาวจีนฮกเกี้ยนที่มาจากเมืองซัวเถา มีเรื่องโดยมีเรื่องเล่าว่า…มัย แซ่ตัน ชาวจีนผู้นี้มาอยู่ที่เมืองสงขลาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยได้อาสาเจ้าเมืองสงขลาต่อสู้กับข้าศึกที่ยกทัพมาจากไทรบุรีหรือปัตตานี ในช่วงแรกเขาและลูกน้องต่างพ่ายแพ้ เพราะหิวข้าวบ่อย (คนจีนจะทานข้าวต้ม) จึงหมดกําลังที่จะต่อสู้ ต่อมาคิดแก้ตัวใหม่โดยใช้กระบอกไม้ไผ่บรรจุข้าวต้มสะพายไว้ใกล้ตัว ยามหิวก็ยกกระบอกนั้นขึ้นซดทันที ในที่สุดก็ชนะข้าศึกได้ มุ้ย แซ่ตัน ก็ได้รับแต่งตั้งเป็นหลวงสําเร็จ กิจการ จางวางเมืองปัตตานี ถึงแก่กรรมเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๒๓ และมีทายาทคนสําคัญคือจูไล่ ตันธนาวัฒน์ ซึ่งต่อมาภายหลังได้เป็นพระจีนคณานุรักษ์ นายอําเภอจีนเมืองปัตตานี ซึ่งเป็นต้นตระกูลคณานุรักษ์ ต่อมาด้วยความดีความชอบของพระจีนคณานุรักษ์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงพระราชทานเหมือง ๕ แห่งที่อําเภอบันนังสตาให้ไว้เป็นที่ทํากิน ในอดีตการเดินทางจากปัตตานีไปบันนังสตายังไม่มีถนนอย่างปัจจุบัน ชาวบ้านจึงใช้เรือหรือแพถ่อไปตามลําน้ำปัตตานี ผ่านท่าสาปจนกระทั่งถึง บันนังสตา ส่วนที่เหมืองแร่ก็มีบ้านพักพระจีนคณานุรักษ์ และกงสี ซึ่งคนงานส่วนใหญ่จะเป็นชาวจีน สําหรับวิธีการขุดแร่ในสมัยนั้น คุณยายเป้กแฉ สุวรรณโชติ หลานพระจีนคณานุรักษ์ เคยเล่าให้ผู้เขียนฟังว่า...คนงานจะใช้ไม้กระดานปูเป็นรางที่ริมลําธาร แล้วน้ำจะพัดพาเอาดินผ่านเข้ามาจากนั้นใช้จอบเกลี่ยดิน เมื่อได้ดีบุกแล้วจะนําไปหลอม ถ้าหน้าของดีบุกเป็นสีเหลืองจะมีคุณภาพและราคาดีกว่าหน้าดีบุกที่เป็นสีขาว
         อำเภอรามัน
         รามัน เป็นคํามลายูหมายถึงชุมชนใหญ่ ซึ่งมาจากคําว่ารามา (Rama) หมายถึงผู้คนจํานวนมาก นอกจากนี้รามันยังเคยเป็นหนึ่งในเจ็ดหัวเมืองที่แยกจากเมืองปัตตานี แต่ เดิมรามันเคยเป็นอําเภอขึ้นกับจังหวัดยะลา ต่อมาปี พ.ศ. ๒๔๖๐ ได้ย้ายที่ทําการอําเภอไปที่บ้านโกตาบารู จึงเปลี่ยนชื่อเป็นอําเภอโกตาบารู แต่ชาวบ้านยังเรียกท้องถิ่นนี้ว่า “นครราไม” หมายถึงเมืองรามันนั่นเอง ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๘๑ ทางราชการจึงเปลี่ยนชื่อจากอําเภอโกตาบารู เป็นอําเภอรามันมาจนถึงปัจจุบัน
         อำเภอยะหา
         ยะหา เป็นคํามลายูหมายถึงต้นขี้เหล็กหรือต้นมูลเหล็ก อําเภอ ยะหามีอาณาเขตติดกับรัฐเคดาห์ของมาเลเซียและอําเภ สะบ้าย้อย จังหวัดสงขลา ยะหาได้รับการยกฐานะเป็นอําเภอยะหา เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๑๑
         อำเภอกาบัง
         กาบัง เป็นคํามลายูอ่านว่าฆามแบ (Gambir) หมายถึงต้นสีเสียดหรือเฆอบัง” (Gebang) หมายถึงปาล์มชนิดหนึ่งที่มีลําต้นสูง อําเภอกาบังแต่เดิมขึ้นกับอําเภอยะหา ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๓๔ จัดตั้งเป็นกิ่งอําเภอ และในปี พ.ศ. ๒๕๔๐ ได้ยกฐานะเป็นอําเภอ 
         อำเภอกรงปินัง
         กรงปินัง เป็นคํามลายูมาจากคําว่ากําปุงหรือกําปง หมายถึงหมู่บ้าน ส่วนคําว่าปีนังหรือปีแน หมายถึงต้นหมาก รวมความ หมายแล้วหมายถึงหมู่บ้านที่มีสวนหมาก หมู่บ้านนี้แยกจากอําเภอเมืองยะลามาเป็นตําบลกรงปินังและจัดตั้งเป็นกิ่งอําเภอกรงปินัง ในปีเมื่อ พ.ศ. ๒๕๓๗        

        แหล่งท่องเที่ยว

ภาพจาก : ของดีแดนใต้, ๒๕๓๕

           ศาลเจ้าพ่อหลักเมือง

      ศาลเจ้าพ่อหลักเมือง ตั้งอยู่ใจกลางวงเวียนหน้าศาลากลางจังหวัด พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้ฯ  พระราชทานยอดเสาหลักเมือง เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๕  ในทุก ๆ ปี จะมีการจัดงานสมโภชเจ้าพ่อหลักเมือง ระหว่างวันที่ ๒๕ พฤษภาคม - ๔ มิถุนายน

           เขื่อนบางลาง

            เขื่อนบางลางอยู่ห่างจากตัวเมืองออกไปตามถนนสายยะลา-เบตง ไปประมาณ ๖๐ กิโลเมตร ตั้งอยู่ที่บ้านบางลาง ตำบลบาเจาะ อำเภอบันนังสตา จังหวัดยะลา บริเวณเหนือเขื่อนมีศาลาขมวิว ซึ่งมีความสวยงามประขาชนนิยมไปพักผ่อนหย่อนใจ และถ่ายภาพเป็นประจำ เป็นแหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งของจังหวัดยะลาและใกล้เคียง เขื่อนบางลางสามารถผลิตไฟฟ้าได้ ๗,๒๐๐ กิโลวัตต์ ส่งไปให้ประชาชนใช้ในจังหวัดยะลา ปัตตานี นราธิวาส และจังหวัดอื่น ๆ รวมทั้งมีประโยชน์ต่อพื้นที่เพาะปลูกอีก ๓๘๐,๐๐๐ ไร่

          อุโมงค์เบตง

           อุโมงค์เบตงตั้งอยู่ที่หมู่ที่ ๒ บ้านปียมิตร ๑ ตำบลตาเนาะแมเราะ ในบริเวณภูเขาซึ่งผู้ร่วมพัฒนาชาติไทย (โจรจีนคอมมิวนิสต์มลายา เขต ๒) ได้ขุดไว้เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๙ มีทางเข้าอุโมงค์ ๙ ทาง เป็นแหล่งท่องเที่ยวประวัติศาสตร์การเมืองในอดีตที่น่าสนใจและควรค่าแก่การอนุรักษ์

           พระพุทธไสยาสน์วัดดูหาภิมุข

          พระพุทธไสยาสน์วัดดูหาภิมุข หรือวัดหน้าถ้ำ เป็นหนึ่งในสามปูชนียถานที่สำคัญขอของภาคใต้ เช่นเดียวกับพระบรมธาตุเมืองนครศวีธรรมราช และพระบรมธาตุไชยาที่สุราษฎร์ธานี แสดงความรุ่งเรืองของศาสนาพุทธในบริเวลมนี้ มาตั้งแต่สมัยอาณาจักรศรีวิชัยตั้งอยู่ที่ตำบลหน้าถ้ำ ห่างจากตัวเมือง ๘ กิโลเมตร ตามเส้นทางไปอำเออยะหา บริเวณวัดร่มรื่นมีธารน้ำไหลผ่าน บันไดขึ้นไปยังปากถ้ำมีรูปปั้นปั้นยักษ์ ชาวบ้านเรือกว่า "เจ้าเขา" สร้างโดยช่างพื้นบ้าน เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๕๔ ภายในถ้ำมีลักษณะคล้ายห้องโถงใหญ่ ดัดแปลงและปรับปรุงเป็นศาสนสถาน มีปล่องที่เพลานถ้ำยามแสงแดดส่องลงมาดูสวยงามมาก เป็นที่ประดิษฐานพระพุทธไสยาสน์ขนาดใหญ่ สันนิษฐานว่าสร้างมาตั้งแต่ปี พ.ศ. ๑๓๐๐ เป็นพระพุทธไสยาสน์สมัยศรีวิชัย มีขนาดความยาว ๘๑ ฟุต ๑ นิ้ว เชื่อกันว่าเดิมเป็นปางนารายณ์บรรทมสินธุ์เพราะมีนาคแผ่พังพานปกพระเศียร ต่อมาจึงได้ดัดแปลงป็นพระพุทธไสยาศน์แบบหินยาน

          ทะเลสาบธารโต

              ทะเลสาบธารโต ตั้งอยู่ในเขตอุทยานแห่งชาติบางลางเป็นทะเลสาบเหนือเขื่อนบางลาง เกิดจากการถูกน้ำท่วมเป็นบริเวณกว้าง มีความกว้างประมาณ ๒  กิโลเมตร ยาว ๖ กิโลเมตรมีทิวทัศน์และบรรยากาศที่สวยงามแปลกดาประกอบด้วยเกาะน้อยใหญ่ประมาณ ๓๐ เกาะ

       พระพุทธไสยาสน์วัดคูหาภิมุข

ภาพจาก : https://cbtthailand.dasta.or.th/webapp/relattraction/content/2536/

        พระพุทธไสยาสน์วัดคูหาภิมุข ที่ชาวบ้านเรียกว่าพ่อท่านบรรทม องค์พระวัดจากพระเกศถึงพระบาทยาว ๘๑ ฟุต พระบาทซ้อนกัน สูง ๑๐ ฟุต รอบองค์พระประมาณ ๓๕ ฟุต พระพุทธไสยาสน์องค์นี้ต่างกับองค์อื่นอยู่บ้างก็คือ มีพญานาคทอดตัวอยู่เหนือองค์พระ และแผ่พังพานปกอยู่เหนือเศียร พระกรขวาทอดข้อศอกออกไปข้างหน้า ตามแบบอินเดีย ส่วนองค์อื่น ๆ ที่พบเห็นโดยทั่วไปมักจะทำหักข้อศอกตั้งฉากและพระหัตถ์จะยันรับพระเศียรไว้ พระพุทธไสยาสน์องค์ที่เห็นอยู่ในปัจจุบัน เป็นองค์ที่ได้มีการบูรณะทับองค์เดิมไว้ ปูนโบกทับภายนอกปิดบังส่วนที่เป็นลวดลายต่าง ๆ  องค์เดิมปั้นขึ้นด้วยดินดิบ โครงไม้ไผ่ขัดสานเป็นตะแกรง ภายในองค์พระกลวง เดินได้ตลอด เมื่อประมาณปี พ.ศ.๒๔๖๕ พระพุทธไสยาสน์ถูกน้ำจากเพดานถ้ำ หยดลงถูกพระอุระเบื้องหน้า จนทะลุเป็นรูลึก จึงได้มีการเอาเหล็กมาผูกประสานไว้แล้วเอาปูนโบกทับภายนอก ส่วนข้างในคือ องค์พระเดิมที่เป็นดินเหนียว ปั้นเป็นรูปลวดลายสังวาลย์ต่าง ๆ นั้นให้เก็บบรรจุไว้ภายในองค์พระ มีประวัติเล่ากันมาว่าได้สร้างเมื่อประมาณปี พ.ศ. ๑๓๐๐ ในสมัยศรีวิชัย อายุรุ่นราวคราวเดียวกับพระบรมธาตุสูตร ผู้สร้างคือเจ้าเมืองปัตตานี เจ้าเมืองกลันตัน เจ้าเมืองปาหัง และเจ้าเมืองไทรบุรี ซึ่งได้นําทรัพย์สมบัติจํานวนมากจะไปร่วมสร้างพระบรมธาตุนคร แต่ไปไม่ทันเลยได้แล่นเรือมาแวะที่บริเวณใกล้ถ้ําคูหาภิมุข สมัยนั้นฝั่งทะเลยังลึกเข้ามาถึงที่นี่ทั้งหมดเห็นเป็นชัยภูมิอันดี จึงร่วมกันสร้างพระพุทธไสยาสน์องค์นี้ขึ้นมีขนาดยาวจากพระเกตุถึงพระบาท ๘๐ ฟุต เป็นพระพุทธไสยาสน์แบบมหายานปางนารายณ์บรรทมสินธุ์ ต่อมามีการบูรณะแปลงเป็นแบบหินยาน แต่ยังเหลือเศียรนาคที่แผ่พังพานเบื้องไว้จนบัดนี้ พระพุทธไสยาสน์วัดหน้าถ้ําองค์นี้นับเป็นปูชนียสถานสําคัญ ๑ ใน ๓ ของภาคใต้ คือมีพระบรมธาตุนคร พระธาตุไชยา และพระพุทธไสยาสน์ วัดหน้าถ้ํา

       กําแพงเมืองบ้านกาแป๊ะกอตอ

       กําแพงเมืองบ้านกาแป๊ะกอตอ เป็นกําแพงดิน ฐานกว้างประมาณ ๓ เมตร สูง ๒ เมตร คลุมพื้นที่ประมาณ ๒๐ เป็นพื้นที่รูปสี่เหลี่ยมคางหมู อยู่ในพื้นที่หมู่ที่ ๒ บ้านกาแป๊ะกอตอ ตําบลเบตง อําเภอเบตง จังหวัดยะลา ประวัติความเป็นมากล่าวว่าเมื่อมีการแยกมณฑลปัตตานีออกเป็น ๗ เมืองนั้น เบตงขึ้นอยู่กับเมืองรามัน เจ้าเมืองรามันบางองค์ได้มาสร้างวังอยู่ที่เบตง คือที่บ้านกาแป๊ะกอตอแห่งนี้ หลักฐานทางประวัติศาสตร์ไม่ปรากฏเกี่ยวกับการสร้างเมืองแห่งนี้ มีเพียงตํานานที่เล่าขานกันว่า เป็นวังของรายอซียง (ราชาเขี้ยวงอก) เป็นราชาอธรรม ข่มเหงรังแกชาวบ้าน ชาวบ้านจึงได้รวมตัวกันขับไล่ไปอยู่ทางตอนใต้ (ในประเทศมาเลเซียในปัจจุบัน) ส่วนหลักฐานอย่างอื่นไม่ปรากฏ ปัจจุบันนี้แนวกําแพงดินถูกขุดทําลายหายเป็นช่วง ๆ บางตอนถูกรื้อปลูกบ้านเรือน บางตอนอยู่ในสวนยางพารา ส่วนที่ยังสมบูรณ์อยู่ในขณะนี้คือ ส่วนที่อยู่ในสวนยางพาราของ นายมะยีดี อารีพันธ์ บ้านเลขที่ ๖๗ หมู่ที่ ๒ ตําบลเบตง ซึ่งนายมะฮีตีเล่าว่าคนที่มีอายุมากกว่า 90 ปี เล่าให้ฟังว่าแต่ก่อนกําแพงนี้สูงมาก คนยืนไม่สามารถจะมองข้ามกําแพงไปได้

       ทุ่งกาโล

        ทุ่งกาโล เดิมเป็นทุ่งเลี้ยงสัตว์ของชาวบ้านท่าสาปและหน้าถ้ำ ในพื้นที่มีโคกอิฐเนินดินปรากฎอยู่เรียงราย มักพบเครื่องปั้นดินเผาที่ยังสมบูรณ์อยู่บ้างเป็นเศษชำรุดบ้าง เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๗๒ ได้พบพระพุทธรูป เทวรูป เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๐ มีการปรับพื้นที่เพื่อสร้างสนามบินท่าสาป พบว่ามีซากกำแพงเมืองและได้พบเครื่องถ้วยชามฝังดินอยู่ไม่น้อย พบเทวรูปพระนารายณ์สี่กร สำริด สูงประมาณหนึ่งศอกและพระพุทธรูปอีกหลายองค์

       หลุมฝังศพพระยารามัน

       หลุมฝังศพพระยารามัน  ตั้งอยู่ในสุสานสาธารณะหลังตลาดโกตาบารู ห่างจากกำแพงเมืองเก่าประมาณ ๑๐๐ เมตร เมืองรามันเดิม หรือโกตาบารู เป็นเมืองที่เจริญและอุดมสมบูรณ์ไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติ มีทั้งช้าง ป่าไม้ ทอง และแร่ทับทิม รามันมีอาณาเขตกว้างขวาง ติดต่อกับเมืองสายบุรี เมืองยะลา เมืองระแงะ และเมืองเปอร์ลิสของมาเลเซีย มีเจ้าเมืองปกครองติดต่อกันมาหลายคน ที่สำคัญและเป็นที่นับถือของชาวไทยพุทธ ชาวไทยอิสลามและชาวจีน ทั้งในถิ่นและนอกถิ่นคือโต๊ะนิจาแว เรียกสั้น ๆ ว่า โต๊ะนิ เล่ากันว่าเจ้าเมืองเป็นคนที่ชอบการเล่นกิจกรรมสนุกสนาน ชอบเล่นกีฬา โดยเฉพาะศิลปะการป้องกันตัวที่เรียกว่าสิละมาก เมื่อถึงวันสำคัญก็จะมีการแข่งขันการรำสิละ ตกกลางคืนจะมีการแสดงลิเกฮูลู เล่ากันว่าลิเกฮูลู ถือกำเนิดที่เมืองนี้เป็นครั้งแรกที่เมืองนี้ จึงได้ชื่อว่า โกตอราไม แปลว่าเมืองรื่นเริง เช่น เจ้าเมืองบนบานอะไรไว้ เมื่อสำเร็จผลก็มีการแก้บนกัน โดยเฉพาะวันโกนจุกและวันแต่งงานของลูกเจ้าเมือง จะเชิญเจ้าเมืองต่าง ๆ ที่อยู่ใกล้เคียงมาร่วมในงานด้วยเมื่อรายอจาแว (โต๊ะนิ) ถึงแก่กรรม บรรดาลูก ๆ ก็พัฒนาวังเก่าให้ใหม่และใหญ่ขึ้น โดยย้ายจากที่เก่ามาตั้งใกล้ถนนใหญ่ แล้วเปลี่ยนชื่อเมืองใหม่เป็น โกตาบารู แปลว่าวังใหม่

       เมืองเก่ายะลา

        เมื่อครั้งที่เมืองปัตตานีถูกแบ่งแยกเป็น ๗ หัวเมือง ใน พ.ศ. ๒๓๕๗ สมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เมืองยะลาได้เป็นเมืองหนึ่งใน ๗ หัวเมืองนั้น ขณะนั้นเมืองยะลาตั้งอยู่ที่บ้านยะลอ ปัจจุบันคือบริเวณหมู่ที่ ๑ ตำบลบ้านยะลา อําเภอเมือง จังหวัดยะลา ประชาชนทั่วไปในบริเวณนี้เรียกพื้นที่แห่งนี้ว่าเมืองเก่ายะลา ตัวเรือนที่เหลือเป็นร่องรอยว่าเป็นจวนเจ้าเมืองปัจจุบันคือ บ้านเลขที่ ๖ หมู่ที่ ๑ ตําบลยะลา อําเภอเมือง จังหวัดยะลา ความเป็นมาของเมืองเก่ายะลา บ้านยะลาเทียบเคียงเอาจากประวัติของ ๗ หัวเมืองกล่าวคือตามพงศาวดารเมืองปัตตานี ฉบับของพระยาวิเชียรคีรีฯ (ชม) เจ้าเมืองสงขลา ระหว่างปี พ.ศ. ๒๔๓๑-๒๔๔๔ ได้กล่าวถึงรายละเอียดของการแยกเมืองปัตตานีออกเป็น ๗ เมือง ครั้งนั้นว่าโปรดเกล้าฯ ให้พระยาอภัยสงครามกับพระยาสงขลา (เถี้ยนจ๋อง) ออกไปแยกเมืองปัตตานีเป็น ๗ เมือง ครั้นออกไปถึงเมืองปัตตานีแล้ว ก็แยกออกเป็นเมืองปัตตานี ๑ เป็นเมืองยิริง ๑ เป็นเมืองสายบุรี ๑ เป็นเมืองหนองจิก ๑ เป็นเมืองรามันห์ ๑ เป็นเมืองระแงะ ๑ เป็นเมืองยะลา ๑ ในพงศาวดารฉบับเดียวกันได้กล่าวถึงอาณาเขตของเมืองยะลาที่แบ่งแยกออกมาจากเมืองปัตตานีครั้งนั้นไว้ว่า “เขตแดนเมืองยะลารอบตัวตะวันออกเฉียงใต้ตั้งแต่เขาปาระหมะ ปักหลักเรียงลงไปตะวันออกถึงปะฆะหลอสะเตาะเหนือบ้านจีนเหร ตลอดไปถึงบ้านกะลั่นอะหรอ จนถึงคลองใหญ่ท่าสาปจดบ้านบะนางสะตา ฟากเหนือเป็นเขตเมืองยะลา ฟากให้เป็นเขตเมืองรามันห์ ฝ่ายตะวันออกเฉียง เหนือต่อพรมแดนเป็นเมืองปัตตานี ตั้งแต่ตะโหละเปาะบานิ่ง มีสายห้วยไปจดคลองท่าสาป ฟากตะวัน ตกเป็นเขตเมืองยะลา ปากคลองตะวันออกเป็นเขตเมืองปัตตานี ฝ่ายเหนือต่อพรมแดนหนองจิก เขาศาลาคีรี เป็นแดนฝ่ายตะวันตกต่อพรมแดนเมืองไทรบุรี มีคลองบาโงยเป็นเขตแดนขึ้นไปถึงบ้านยินิงตลอดไปบ้านบะเหลาะ ฝ่ายตะวันตกตลอดไปจดเขาเหมืองติดะล่าบูสิ้นเขตเมืองยะลา ในการจัดหาตัวเจ้าเมืองนั้น พระยาอภัยสงครามข้าหลวง พร้อมด้วยพระยาสงขลา (เถี้ยนจ๋อง) บังคับให้พระยาปัตตานี (พ่าย) เลือกจัดหาคนในตระกูลตวัน ตระกูลหนิที่พระยาปัตตานี (พ่าย) ได้เคยใช้สอยเห็นว่ามีนิสัยเรียบร้อยมาแต่ก่อน ก็จดรายชื่อให้ครบทั้ง ๖ เมือง ให้พระยาอภัยสงครามข้าหลวงและพระยาสงขลา (เถี้ยนจ๋อง) ตรวจดูก่อนแต่งตั้งเป็นเจ้าเมือง ปรากฏว่าเจ้าเมืองยะลาคนแรกคือพระยายะลา (ตวันยะลอ) เป็นญาติพี่น้องกับตวันหม่าใส ซึ่งในอดีตเป็นนายอําเภอรามัน ภายหลังได้รับแต่งตั้งให้เป็นเจ้าเมืองรามัน พระยายะลา (ตวันยะลอ) ตั้งจวนเจ้าเมืองที่ตําบลบ้านยะลา หรือที่เรียกว่าเมืองยะลาในขณะนั้น เมืองยะลาครั้งนั้นมีฐานะเป็นเมืองประเทศราช ซึ่งต้องถวายดอกไม้เงินทองและเครื่องราชบรรณาการแก่กรุงเทพมหานคร โดยอยู่ภายใต้การกํากับของเมืองสงขลา เปิดโอกาสให้เมืองสงขลาสามารถเข้าไปแสวงหาประโยชน์ได้ และความสัมพันธ์ระหว่างเมืองยะลากับรัฐบาลกลางก็เริ่มกระชับมากขึ้น ในสมัยพระยาสงขลา (เถี้ยนเส้ง พ.ศ. ๒๓๖๐-๒๓๙๐) พระยายะลา (ต่วนยะลอหรือตวันยะลอ) เจ้าเมืองคนแรกถึงแก่อสัญกรรม จึงโปรดเกล้าฯ ให้แต่งตั้งต่วนบางกอกหรือตวันบางกอก บุตรของพระยายะลอ (ตวันยะลอ) เป็นเจ้าเมืองยะลาคนต่อมา โดยตั้งจวนเมืองอยู่ที่เดิมที่บ้านพระยายะลาคนเก่า

        ปัจจุบันเมืองเก่ายะลาได้ถูกดัดแปลงต่อเติมจนมองแทบไม่เห็นของเดิมที่พอจะระบุได้ว่าเป็นของเก่าจริง ๆ ก็คือบ่อน้าก่ออิฐบ่อหนึ่งพร้อมกับพื้นปูน บริเวณรอบบ่อซึ่งก่อขึ้นมาประมาณ ๑.๕ เมตร กว้าง ๕ เมตร ยาวประมาณ ๗ เมตร และกําแพงด้านหน้าของบ่อน้ําสูงประมาณ ๓ เมตร กําแพงก่อด้วยอิฐ อิฐแต่ละแผ่นหนา ๒ นิ้ว กว้าง ๙ นิ้ว ยาว ๑๒ นิ้ว ส่วนกําแพงดินรอบ ๆ จวนเจ้าเมือง เล่ากันว่าล้อมรอบไปด้วยพื้นที่ประมาณ ๑๐ ไร่ ปัจจุบันเหลือเพียงแนวกําแพงด้านหลัง เป็นกําแพงดินฐานกว้างประมาณ ๒.๕ เมตร สูงประมาณ ๒ เมตร ปลูกกอไผ่ไว้บนกําแพงสภาพถูกขุดไถขาดหายไปเป็นช่วง ๆ ที่เหลืออยู่พอมองเห็นว่าเป็นแนวกําแพง

       วังเก่าพระยายะลา

       วังเก่าพระยายะลา (ต่วนสุไลมาน)  ตั้งอยู่ที่บ้านเปาะเส้ง ตำบลเปาะเส้ง อำเภอเมือง ฯ ในพื้นที่ประมาณ ๓ ไร่ มีอาณาเขตทิศเหนือติดกับสวนยาง ทิศใต้ติดกับคลองยะหา เป็นบ้านทรงปั้นหยา หลังคาทรงลีมะ เป็นเรือนแฝด มีชานเรือนอยู่กลาง  เรือนหลังใหญ่กว้างประมาณ ๕ เมตร ยาว ๒๐ เมตร  หลังเล็กกว้างประมาณ ๔ เมตร ยาว ๒๐ เมตร  เรือนหลังใหญ่ด้านหน้ามีระเบียงด้านหลังเป็นห้องละหมาด ชานเรือนข้างหลังเป็นบ่อน้ำและอ่างน้ำละหมาด  ด้านหลังของเรือนหลังเล็กเป็นห้องครัววังเก่าหลังนี้เป็นเรือนใต้ถุนสูง มีเสาไม้เป็นจำนวนมาก พื้นไม้กระดาน ฝาไม้กระดาน หลังคามุงด้วยกระเบื้องดินเผาซึ่งนำมาจากเตาเผาที่เมืองปัตตานี ช่างที่สร้างชื่อ หะยีลีมะ เป็นช่างคนเดียวกันกับที่สร้างวังที่เมืองปัตตานี เป็นผู้ออกแบบเอง และสร้างเองโดยมีชาวบ้านบริเวณใกล้เคียงเป็นลูกมือ

       หลุมฝังศพ (กุโบ) พระยายะลา

       หลุมฝังศพ (กุโบ) พระยายะลา (ต่วนสุไลมาน)  ตั้งอยู่ในบริเวณมัสยิดบ้านลางา หมู่บ้านเปาะเส้ง ตำบลเปาะเส้ง อำเภอเมือง ฯ ในพื้นที่ประมาณ ๑๐ ไร่ มีอาณาเขตทิศเหนือติดสวนยาง ทิศตะวันตกติดทุ่งนา ทิศใต้ติดสวนยาง เหนือหลุมศพประดับด้วยเครื่อง ครอบคลุมศพ แกะสลักด้วยหินอ่อนเป็นรูปหลังคาและโดม เหนือหลุมศพมีอาคารกว้าง ๗ เมตร สูงประมาณ ๒.๕ เมตร หลังคาทรงลีมะมุงด้วยกระเบื้องดินจากเตาเผากระเบื้องที่เมืองปัตตานี ภายนอกตัวอาคาร มีกำแพงอิฐถือปูนกว้าง ๑๐ เมตร ยาว ๑๐ เมตร ประตูอยู่ทางด้านทิศเหนือ บานประตูทำด้วยไม้แผ่นแข็งแรงภายในกำแพง นอกจากเป็นที่ฝังศพพระยายะลาแล้ว ยังมีหลุมฝังศพของลูกหลานพระยายะลาอยู่ด้วย ส่วนภายนอกกำแพง เป็นหลุมฝังศพของชาวบ้าน บริเวณตำบลนี้เรียงรายอยู่ทั่วทั้งกุโบ สำหรับที่ครอบคลุมศพของต่วนสุไลมาน ภาษามลายูเรียกว่า กาแอปอรี มีคำจารึกบนหินอ่อนเขียนเป็นภาษามลายู เรือนจำภาคธารโต มีจุดประสงค์เพื่อจัดตั้งเป็นทัณฑนิคม อยู่ในเขตตำบลแม่หวาด อำเภอบันนังสตา มีพื้นที่ประมาณ ๒๕,๐๐๐ ไร่ มีพระราชกฤษฎีกากำหนดเป็นเขตหวงห้ามเพื่อประโยชน์แก่การราชทัณฑ์ พ.ศ.๒๔๘๐ จุดมุ่งหมายเพื่อย้ายนักโทษจากที่อื่นมาอยู่เพื่อฝึกหัดวิชาเกษตรให้นักโทษ โดยคัดเลือกนักโทษที่มีเวลาพอจะพ้นโทษ ประมาณ ๔ - ๗ ปี อายุไม่เกิน ๕๐ ปี ร่างกายแข็งแรง และเมื่อพ้นโทษแล้วไม่มีอาชีพอื่นใดและสมัครใจจะอยู่ ผู้บัญชาการเรือนจำคนแรกคือ นายสงวน  ตุลารักษ์  มีกองงานกระจายอยู่ตามพื้นที่ต่าง ๆ เพื่อทำงาน เช่น ทำงานในโรงเลื่อยเครื่องจักรไอน้ำ ตัดหวายป่า เผาถ่าน เลี้ยงสุกร ทำสวนมะนาว ยางพารา ทำฟืน ทำเหมืองแร่ดีบุก แต่การดำเนินงานไม่ได้ผลเท่าที่ควร จำเป็นต้องย้ายเรือนจำเขตธารโต ไปขึ้นกับเรือนจำประจำจังหวัดนครศรีธรรมราช ต่อมาได้เลิกไปและโอนให้กรมประชาสงเคราะห์จัดเป็นนิคม

       อุโมงค์เบตง

       อุโมงค์เบตง  ตั้งอยู่ที่บ้านปิยะมิตร ตำบลตาเนาะแบเราะ อำเภอเบตง ใกล้กับบ่อน้ำร้อนเบตง เป็นอุโมงค์ที่อดีตโจรจีนคอมมิวนิสต์มลายา (จคม.) ได้ขุดขึ้นเพื่อใช้เป็นที่สะสมเสบียง หลบภัยทางอากาศและเก็บอาวุธยุทโธปกรณ์ อุโมงค์เดิมเป็นอุโมงค์ดิน ขนาดกว้างประมาณสองคนเดินสวนกันได้ ความสูงสูงกว่าศีรษะของคนยืนทั่วไปประมาณหนึ่งฟุต ขุดเจาะเข้าไปในเนินดินที่มีต้นไม้ปกคลุมหนาทึบ มีความยาวประมาณหนึ่งกิโลเมตร มีทางแยกเพื่อเข้า-ออก ได้เก้าทาง  ภายในอุโมงค์บางตอนจะเป็นห้องบัญชาการ ห้องส่งวิทยุท ห้องเก็บอาวุธและห้องพยาบาล เป็นต้น      

       กลุ่มบ้านกุนุงจนอง

       กลุ่มบ้านกุนุงจนอง  คำว่ากุนุงจนองแปลว่าภูเขาเอียง อยู่ที่บ้านกุนุงจนอง ในตำบลเบตง อำเภอเบตง มีพื้นที่ประมาณ ๒๐ ไร่ ทิศเหนือติดต่อกับคลองเบตง ทิศตะวันออกติดต่อกับหมู่บ้านตักโกร ทิศตะวันตกติดต่อสวนแปะหลิม ซึ่งติดกับเขตแดนมาเลเซีย ทิศใต้ติดต่อกับสวนยาง กลุ่มบ้านนี้ สร้างอยู่บนพื้นที่เดียวกัน ที่ดินเป็นของต้นตระกูล มีประมาณ ๑๕๐ หลังคาเรือน บ้านแต่ละหลังจะมีร่องน้ำจากชายคาตัดเป็นแนวเขตของบ้าน เป็นกลุ่มบ้านที่พึ่งพาอาศัยแบบเครือญาติ มีความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่กัน บริเวณบ้านสะอาดสะอ้านมีระเบียบวินัย ยึดมั่นในคุณธรรมของศาสนาและรักสันติสุข กลุ่มบ้านนี้มีอายุกว่า ๑๐๐ ปี สร้างแบบรูปทรงพื้นบ้าน ผู้ดำเนินการก่อสร้างได้แก่คนในตระกูลยามา บ้านหลังนี้เก่าแก่ที่สุด ใช้ไม้ไผ่ขัดแตะเป็นฝาบ้าน หลังคามุงจาก การสร้างบ้านในสมัยหลัง ๆ จะมีการแกะสลักเป็นลวดลายสวยงาม ประดับตามช่องลม เหนือประตูหน้าต่าง สิ่งที่น่าศึกษาของคนในกลุ่มบ้านนี้คือ เรื่องบทบาทของสถาบันในสังคม ซึ่งจะมีผู้นำของกลุ่มบ้านเป็นผู้ปกครองได้แก่ โต๊ะอิหม่าน ซึ่งมีประมาณ ๑๕ คน เขาเหล่านี้นอกจากจะให้ความรู้เกี่ยวกับศาสนา และให้คำปรึกษาหารือต่าง ๆ แก่ผู้ตนในกลุ่มบ้านแล้ว ยังคอยสอดส่องดูแลความประพฤติของเยาวชนในกลุ่มด้วย มีมัสยิด มีโรงเรียนสอนศาสนา โรงเรียนเทศบาล เด็ก ๆ จะเรียนศาสนาที่มัสยิดในวันเสาร์ อาทิตย์ การประกอบอาชีพของคนในหมู่บ้านคือทำสวนยางและสวนผลไม้ รายได้เฉลี่ยต่อบุคคลประมาณเดือนละ ๒,๐๐๐ บาท มีการประกอบกิจกรรม ที่กระทำร่วมกันของคนในกลุ่มบ้านเช่น การกวนข้าว อาซูรอ การเล่นกีฬาที่ใช้นาเป็นสนามฟุตบอลและสนามตะกร้อ เป็นต้น

        พระพิมพ์ดินดิบ

     พระพิมพ์ดินดิบ  นิยมสร้างในพุทธศาสนาฝ่ายมหายานในสมัยโบราณโดยเฉพาะสมัยศรีวิชัย สร้างขึ้นเพื่อเป็นสิ่งเคารพบูชาแทนองค์พระศาสดา  บ้างก็เชื่อว่าสร้างขึ้นเมื่อพระผู้ใหญ่มรณภาพลง เมื่อเผาแล้วก็เอาอัฐิธาตุโขลกผสมดินทำเป็นพระพิมพ์เพื่อบูชา พระพิมพ์ดินดิบที่พบในบริเวณนี้ส่วนใหญ่พบในถ้ำต่าง ๆ ที่ภูเขากำปั่นและภูเขาวัดถ้ำ แต่เดิมชาวบ้านบริเวณนี้รู้จักพระพิมพ์ในชื่อของ พระผีทำและถ้ำผีทำ อันนี้มีที่มาจากตำนานที่เล่าสืบต่อกันมา จนถึงปี พ.ศ.๒๕๐๐ มีชาวบ้านไปพบพระพุทธรูปสำริดเก้าองค์ในถ้ำคนโท ซึ่งเป็นถ้ำใหญ่ และสวยงามที่สุดในภูเขากำปั่น พระพุทธรูปดังกล่าวเป็นพระพุทธรูปแบบสุโขทัยและแบบอยุธยา มีบางองค์เชื่อว่าเป็นแบบศรีวิชัย เมื่อขุดลงไปในพื้นถ้ำก็พบพระพิมพ์ดินดิบวางซ้อนกันอยู่เป็นชั้น ๆ เป็นแนวตั้งบ้าง เป็นแนวนอนบ้างทุกองค์มีลักษณะเปียกชื้นติดกันไปหมด ต้องนำออกมาผึ่งแดดผึ่งลมจนแห้งจึงแกะออกจากกันได้ ได้พระพุทธรูปมามากกว่าหมื่นองค์ พระพิมพ์ที่พบจากถ้ำต่าง ๆ มีเนื้อดินและสีไม่เหมือนกัน เช่น พระพิมพ์จากถ้ำคนโทมักมีเนื้อดินสีน้ำตาลแดงหรือสีมันปู จากถ้ำวัว เนื้อดินมักเป็นสีขาว และจากถ้ำศิลป เนื้อดินมักมีสีชมพูอ่อน พระพิมพ์ที่พบในครั้งนั้นมีลักษณะเดียวกันกับที่พบตามถ้ำต่าง ๆ ในชุมชนโบราณ ตั้งแต่ไชยาลงไปจนถึงเกาะสุมาตราและเกาะชวา อันเป็นดินแดนที่เชื่อว่า เป็นอาณาจักรศรีวิชัยเมื่อประมาณ พุทธศตวรรษที่ ๑๒ - ๑๘ พระพิมพ์ที่พบที่ภูเขาทั้งสองลูกมีอยู่สองแบบใหญ่ ๆ ด้วยกัน แบบแรกทำเป็นรูปโพธิ์สัตว์ ส่วนแบบที่สองมักทำเป็นรูปพระพุทธเจ้ามีทั้งประทับนั่งและประทับยืน ที่ประทับยืนมักจะทำพระหัตถ์แสดงธรรม มีพระโพธิ์สัตว์องค์ต่าง ๆ ยืนขนาบซ้ายขวา เบื้องบนมีเทพชุมนุม เบื้องล่างมีพญานาคชูดอกบัวรองพระบาทเป็นปัทมาสน์ ถ้าเป็นพระพุทธรูปประทับนั่งมักทำเป็นรูปปางประทานพรอยใต้ต้นศรีมหาโพธิ์ มีพญานาคชูดอกบัวเป็นปัทมาสน์และมีสถูปขนาบซ้ายขวา พระพิมพ์ดินดิบเหล่านี้ที่ด้านหลังมีจารึกด้วยอักษรปัลลวะเป็นภาษาสันสกฤต ด้วยข้อความ เย ธมมา ซึ่งเป็นคาถามาจากบทเต็มว่า

         พระพิมพ์ดินดิบและอักษร เย ธมมา เป็นสัญญลักษณ์อย่างหนึ่งของอาณาจักรศรีวิชัย ตามถ้ำต่าง ๆ ในภูเขาวัดถ้ำและภูเขากำปั่นยังขุดพบสถูปดินดิบขนาดเล็ก สถูปสำริด เม็ดพระศก อิฐฐานพระพุทธรูป พระพุทธรูปสลักหิน พระพุทธรูปสำริดสมัยต่าง ๆ และเครื่องถ้วยอีกจำนวนหนึ่งด้วย

       เม็ดพระศก

       เม็ดพระศก และอิฐฐานพระพุทธรูป ที่ถ้ำศิลปมีผู้พบชิ้นส่วนของพระพุทธรูปกระจัดกระจายอยู่เกลื่อนกลาด ได้สูญหายไปหลายชิ้นที่เหลืออยู่ได้แก่เศษปูนปั้น เป็นเส้นขดกลม เป็นชั้น ๆ  มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๕ เซนติเมตร สูง ๓ - ๔ ชั้น ประมาณ ๔ เซนติเมตร สันนิษฐานว่า เป็นส่วนพระศกของพระพุทธรูปขนาดใหญ่ ที่ถูกทำลายด้วยเหตุอะไรไม่อาจรู้ได้ นอกจากนี้ยังพบก้อนอิฐขนาดต่าง ๆ เป็นแท่งตรงบ้างโค้งบ้าง สันนิษฐานว่า อิฐเหล่านี้คือ อิฐที่ใช้ก่อขึ้นเป็นฐานของพระพุทธรูปองค์ดังกล่าวนั้น
       สถูป

       สถูป มีทั้งขนาดใหญ่เป็นอาคาร และขนาดเล็กที่สร้างเพื่อบรรจุอัฐิไว้ในองค์สถูป อย่างที่พบทั่วไปในเขตจังหวัดสุราษฎร์ธานี และชุมชนโบราณเมืองยะรัง กับสถูปดินดิบขนาดเล็กสูงประมาณ ๕ - ๑๐ เซนติเมตร สถูปที่พบในถ้ำต่าง ๆ ที่ภูเขาวัดถ้ำและภูเขากำปั่น มีสองประเภทคือสถูปสำริดและสถูปดินดิบ

       กริช

       กริช  เป็นคำในภาษาชวา - มลายู ส่วนในภาษาถิ่นยะลาเรียกว่า กรือเระฮ์ กริชมีความเกียวข้องกับชาวชวาสมัยโบราณทีเชื่อในเทพเจ้า ลักษณะของด้ามกริชมักจะทำเป็นรูปสัตว์ในเทพนิยายของชวา และไม่ขัดกับหลักทางศาสนาอิสลาม กริช มีความเป็นมาอย่างไรไม่เป็นที่แน่ชัด แต่จากเรื่องราวในเทพนิยายและตำนาน กริชจะเป็นอาวุธประจำตัว และสืบทอดให้แก่คนในตระกูลสืบไป ทั้งยังมีคุณค่าในเชิงศิลปวัตถุ ที่เป็นมงคลและเป็นศักดิ์ศรีของผู้พกพา กริชของจังหวัดยะลามีชื่อและประวัติความเป็นมาที่ยาวนานคือ

พระรัฐกิจวิจารณ์

       พระรัฐกิจวิจารณ์ (สวาสดิ์ ณ สงขลา)  เป็นอดีตนายกเทศมนตรีเมืองยะลาและผู้ว่าราชการเมืองยะลา เป็นผู้วางรากฐานผังเมืองยะลาจนได้ชื่อว่า เป็นจังหวัดเดียวในประเทศไทยที่มีผังเมืองเป็นระเบียบเรียบร้อยและสวยงามที่สุด นอกจากนั้นยังสร้างความเจริญแก่ตัวเมืองยะลา หรือที่เรียกว่า ตลาดนิบง อีกด้วย ชาวยะลาเรียกท่านสั้น ๆ ว่า พระรัฐ จนติดปาก พระรัฐกิจวิจารณ์เกิดที่อำเภอคีรีรัฐนิคม (ท่าขนอม) จังหวัดสุราษฎร์ธานี เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๒๔  เคยรับราชการเป็นนายอำเภอกะเปอร์ จังหวัดระนอง และเคยเป็นนายด่านตรวจคนเข้าเมือง ชีวิตข้าราชการครั้งสุดท้าย ดำรงตำแหน่งข้าหลวงประจำจังหวัดยะลา ระหว่าง พ.ศ. ๒๔๕๖-๒๔๕๘ เป็นข้าหลวงประจำจังหวัดยะลาคนที่ ๑๐ เมื่อออกจากราชการแล้วได้สมัครเลือกตั้งเป็นสมาชิกเทศบาลเมืองยะลาและได้ดำรงตำแหน่งนายกเทศมนตรีติดต่อกันสองสมัย ตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๘๒-๒๔๘๘ ในช่วงที่เป็นนายกเทศมนตรีเมืองยะลา ได้ทุ่มเทกำลังกายกำลังใจสร้างเมืองยะลาอย่างจริงจัง โดยเริ่มตั้งเมืองยะลาที่ตำบลนิบง เริ่มด้วยการวางผังเมืองเป็นวงเวียนหนึ่งวง สองวงและสามวง เตรียมจัดผังสำหรับก่อสร้างสถานที่สำคัญของทางราชการ เช่นศาลากลางจังหวัด ที่ว่าการอำเภอเมือง ฯ  ศาลจังหวัด สถานีตำรวจภูธรจังหวัดยะลา พระรัฐ ฯ ได้ดำเนินการตัดถนนสายสำคัญ ๆ ได้แก่ ถนนพิพิธภักดี ถนนสุขยางค์ ถนนสิโรรส และได้ตัดถนนย่อยอีกหลายสายได้แก่ ถนนสายยะลา ถนนไชยจรัส ถนนรัฐกิจ ถนนปราจีน ถนนพังงาและถนนรวมมิตร

ขุนศิลปกรรมพิเศษ (แปลก  เจริญสิน)

       ขุนศิลปกรรมพิเศษ (แปลก  เจริญสิน)  เป็นนักการศึกษาและนักวิชาการที่มีความรู้ความสามารถทางด้านมนุษยศาสตร์และอักษรศาสตร์ เป็นที่ยอมรับทั่วไป ได้สร้างคุณประโยชน์แก่สังคมมากมาย ขุนศิลปกรรมพิเศษ เกิดเมื่อปี พ.ศ.๒๔๔๖ ที่บ้านแหลมทราย ตำบลบ่อยาง อำเภอเมือง ฯ จังหวัดสงขลา ได้เข้ารับราชการเป็นครูที่โรงเรียนมหาวชิราวุธสงขลา ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นขุนศิลปกรรมพิเศษ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๒  ได้เป็นผู้ช่วยธรรมการมณฑลนครศรีธรรมราช เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๔ และได้ไปดำรงตำแหน่งศึกษาธิการจังหวัดยะลา เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๖ ได้เป็นผู้รายงานกระทรวงธรรมการทราบถึงการพบถ้ำศิลป จนได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานแห่งชาติ กรมศิลปากรได้ตั้งชื่อว่าถ้ำศิลป เพื่อเป็นเกียรติแก่ขุนศิลปกรรมพิเศษ และเพื่อให้สอดคล้องกับถ้ำที่มีศิลปะโบราณ ขุนศิลปกรรม ฯ ได้ย้ายไปคำรงตำแหน่งธรรมการศึกษาจังหวัดยะลา ในปี พ.ศ.๒๔๘๐ ได้ริเริ่มรวบรวมวัตถุโบราณที่ขุดพบจากอำเภอสทิงพระ อำเภอระโนด จังหวัดยะลา มาเก็บไว้ที่ทำการจังหวัดสงขลา และได้ขออนุญาตกระทรวงศึกษาธิการ จัดตั้งพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติขึ้นเป็นผลสำเร็จ นอกจากนั้นยังได้ก่อตั้งโรงเรียนช่างไม้ (สารพัดช่าง) โรงเรียนทอผ้าและตัดเย็บเสื้อผ้า (โรงเรียนอาชีวศึกษาและโรงเรียนเกษตรกรรม ในจังหวัดสงขลาขึ้นเป็นครั้งแรก) ในปี พ.ศ.๒๔๙๗ ได้ไปดูงานศึกษาที่สหรัฐอเมริกา เมื่อกลับมาได้ดำรงตำแหน่งผู้ตรวจราชการศึกษาภาค ๒ ซึ่งมีสำนักงานตั้งอยู่ที่จังหวัดยะลา ในขณะดำรงตำแหน่งอยู่นั้นได้จัดระบบการศึกษาให้ชาวไทยอิสลามที่พูดภาษาไทยไม่ได้ ให้พูด อ่าน และเขียนภาษาไทยได้ โดยได้นำความคิดที่ได้รับจากการไปดูงาน ด้านการเรียนการสอนภาษาอังกฤษแก่เด็กที่พูดภาษาสเปน ในรัฐนิวเมกซิโก สหรัฐอเมริกา โดยได้เริ่มวิธีการที่ในปอเนาะก่อน โดยให้เด็กหัดพูดภาษาไทยได้ ๖๐๐ คำก่อน แล้วจึงหัดเขียนทีหลัง ปรากฎว่าประสบความสำเร็จ เด็กอิสลามที่มาเรียนในปอเนาะสามารถพูด อ่าน เขียนภาษาไทยได้ หลังจากนั้นก็ได้จัดทำหลักสูตรขึ้นมาใช้จนประสบผลสำเร็จด้วยดี ต่อมาขุนศิลปกรรม ฯ ได้ศึกษาค้นคว้าทางด้านวิชาการอีกหลายเรื่อง เช่น ได้ศึกษาวัฒนธรรม ประเพณีของจังหวัดชายแดนภาคใต้ โดยได้รวบรวมคำพ้องในภาษาไทย และภาษามลายู เรียบเรียงเป็นพจนานุกรมขึ้น ได้ศึกษาค้นคว้าคำในภาษาไทยที่มาจากภาษามลายู ชวา อาหรับ เปอร์เซีย และฮิบคูสตานี เป็นต้น

พันตำรวจเอก ศิริ คชหิรัญ

       พันตำรวจเอก ศิริ คชหิรัญ  เป็นอดีตผู้ว่าราชการจังหวัดยะลา เป็นผู้นำสร้างหลักเมืองยะลา โดยขอรับพระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๔ จังหวัดยะลาได้เปลี่ยนสภาพจากป่าเป็นเมืองได้สมบูรณ์ ได้ประสานติดต่อให้มีการตั้งส่วนราชการระดับภาค และระดับเขตหลายหน่วยงานมาที่จังหวัดยะลา และภายในเวลาเพียง ๑๐ ปี ก็สามารถสร้างยะลาจากความเป็นเมืองป่า ไม่ใคร่มีใครรู้จักให้เป็นเมืองขนาดใหญ่สมบูรณ์แบบ พันตำรวจเอก ศิริ ฯ เกิดเมื่อปี พ.ศ.๒๔๕๑ ที่ตำบลสะพานสูง อำเภอบางซื่อ กรุงเทพ ฯ เริ่มชีวิตราชการในตำแหน่งนายดาบตำรวจ เมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๒ และได้เลื่อนยศเป็นร้อยตำรวจตรี เมื่อปี พ.ศ.๒๔๙๔ ดำรงตำแหน่งผู้กำกับการตำรวจภูธรจังหวัดเชียงใหม่ได้เป็นเลขานุการำรมตำรวจแล้วโอนไปดำรงตำแหน่งผุ้ว่าราชการจังหวัดยะลา จนเกษียนอายุราชการเมื่อปี พ.ศ.๒๕๑๒ เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๔ ได้เริ่มจัดผังเสาหลักเมืองขึ้น ณ บริเวณวงเวียนหน้าศาลากลางจังหวัด แล้วเสร็จและสมโภชในปี พ.ศ.๒๕๐๕ ทำให้สามารถรวมน้ำใจชาวเมืองทั้งที่นับถือศาสนาพุทธและศาสนาอิสลามให้เป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ในปี พ.ศ.๒๕๑๐ ได้พบช้างเผือกเชือกหนึ่งเป็นช้างพลาย เมื่อตรวจสอบตามตำรับพระคชลักษณ์แล้ว ปรากฎกว่าเป็นช้างสำคัญคู่บารมีสมควรขึ้นระวางเป็นช้างต้น จึงได้นำความกราบบังคมทูลและได้จัดพระราชพิธีสมโภชและขึ้นระวางช้างต้น พิธีกรรมทุกอย่างจัดตามโบราณราชประเพณี พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยุ่หัวและสมเด็จพระนางเจ้า ฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินเป็นองค์ประธาน

นายแจ้ง  สุขเกื้อ

       นายแจ้ง  สุขเกื้อ  เกิดเมื่อปี พ.ศ.๒๔๗๑ ที่ตำบลเชียรใหญ่ อำเภอเชียรใหญ่ จังหวัดนครศรีธรรมราช เข้ารับราชการครั้งแรกด้วยการเป็นครูประชาบาล เมื่อปี พ.ศ.๒๔๘๖ จากนั้นได้เลื่อนตำแหน่งเป็นครูใหญ่ แล้วได้เลื่อนเป็นศึกษาธิการอำเภอหลายแห่งในจังหวัดพังงา และจังหวัดตรัง แล้วเลื่อนขึ้นเป็นศึกษาธิการโทและเอก ที่จังหวัดยะลา จากนั้นย้ายไปดำรงตำแหน่งศึกษาธิการจังหวัดสงขลา เลื่อนขึ้นดำรงตำแหน่งศึกษาธิการเขต ๒ ในปี พ.ศ.๒๕๑๙ ต่อมาในปี พ.ศ.๒๕๒๔ เมื่อทางราชการยกฐานะของศูนย์ประสานงานปกครองจังหวัดชายแดนภาคใต้ (ศปต) ขึ้นเป็นศูนย์อำนวยการบริหารจังหวัดชายแดนภาคใต้ (ศอ.บต.) ก็ได้รับแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งหัวหน้ากองการศึกษา และศาสนสัมพันธ์ และในปี พ.ศ.๒๕๒๗ ได้ดำรงตำแหน่งรองอธิบดีรกรมการศาสนา ผลงานที่สำคัญคือ การวางแผนการจัดการศึกษาสำหรับเยาวชนที่นับถือศาสนาอิสลาม นับตั้งแต่การพัฒนาปอเนาะ สถานศึกษาของชาวอิสลาม จนกลายเป็นโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม แต่เดิมนั้นชาวอิสลามใช้ปอเนาะเพื่อการศึกษาเพียงอย่างเดียวเท่านั้น เมื่อนายแจ้ง ฯ ดำรงตำแหน่งศึกษาธิการจังหวัดยะลา ได้ทดลองให้โรงเรียนธรรมวิทยามูลนิธิ ซึ่งเป็นปอเนาะแห่งหนึ่ง เปิดสอนหลักสูตรสามัญขึ้น ปรากฎว่าได้ผลดีแนวความคิดนี้ได้ขยายไปสู่ปอเนาะอื่น ๆ และเปิดสอนกันโดยทั่วไป ปัจจุบันปอเนาะกลายสภาพมาเป็นโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลามและสอนวิชาสามัญ ซึ่งเปิดสอนถึงชั้นมัธยมศึกษาตอนปลาย และได้รับการพัฒนาจนเป็นโรงเรียนชุมชนเป็นจำนวนมาก ยังผลให้เยาวชนชาวอิสลามได้รับการศึกษาสูงขึ้นเป็นจำนวนปีละมาก ๆ และส่วนหนึ่งได้เข้าศึกษาต่อถึงระดับมหาวิทยาลัย งานสำคัญอีกด้านหนึ่งคือ การเตรียมภาษาไทยสำรับเด็กไทยอิสลาม ที่พูดภาษาไทยไม่ได้ ก่อนเข้าวัยเรียนชั้นประถมศึกษาปีที่ ๑ งานเริ่มแต่สมัยขุนศิลปกรรมพิเศษเป็นศึกษาธิการเขต ๒ นายแจ้ง ฯ ได้ดำเนินการต่อจนกระทั่งโรงเรียนประถมศึกษา สามารถเปิดชั้นเด็กเล็กได้ทั่วทั้งเขต มีการผลิตหลักสูตรอบรมครูและผลิตคู่มือครู และอบรมครูผู้สอน ทำให้เด็กอิสลามซึ่งพูดไทยไม่ได้มาก่อนและมีปัญหาในการเรียนสามารถฟัง พูดภาษาไทย และเรียนในชั้นเรียนตามปกติได้ ทำให้จำนวนการเรียนต่อของเด็กอิสลามสูงขึ้นเป็นลำดับ ด้านการศึกษานอกโรงเรียน นายแจ้ง ฯ ได้มีส่วนสำคัญในการปรับปรุงหลักกสูตรหนังสือเรียนให้เหมาะสมกับท้องถิ่น จัดทำแผนการสอน คู่มือครู เพื่อรณรงค์ให้ประชาชนที่ยังพูดภาษาไทยไม่ได้สามารถใช้ภาษาไทยได้มากยิ่งขึ้น และยังได้ริเริ่มทำหลักสูตรและอบรมภาษาไทยแก่กำนัน ผู้ใหญ่บ้านอีกด้วย ได้มีการจัดให้สอนศาสนาอิสลามในโรงเรียนประถมศึกษาและมัธยมศึกษา ซึ่งมีการดำเนินการตั้งแต่การจัดทำหลักสูตร หนังสือเรียน และการอบรมครู เป็นการสนองความต้องการของท้องถิ่น ทำให้คนไทยที่นับถือศาสนาอิสลามสนใจเข้าเรียนในระบบโรงเรียนมากขึ้น

มรดกทางวัฒนธรรม. (ม.ป.ป.). สืบค้นวันที่ 1 ธ.ค. 63, จาก http://www.thaiheritage.net/nation/oldcity/yala5.htm 
วิจิตร ศรีวิสุทธานนท์ และปองทิพย์ หนูหอม. (2534). เมืองเก่ายะลาบ้านยะลา. ยะลา :  หน่วยอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมศิลปกรรมจังหวัดยะลา
             ศูนย์วัฒนธรรมจังหวัดยะลา.
วิจิตร ศรีวิสุทธานนท์ และปองทิพย์ หนูหอม. (2534). กําแพงเมืองบ้านกาแป๊ะกอตอ. หน่วยอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมศิลปกรรมจังหวัดยะลา
             ศูนย์วัฒนธรรมจังหวัดยะลา.
สำนักงานจังหวัดยะลา. (2538). ยะลาบ้านเรา. ยะลา : เสริมการพิมพ์.
สำนักงานจังหวัดยะลา. (2560). ประวัติจังหวัดยะลา. สืบค้นวันที่ 1 ธ.ค. 63, จาก www.yala.goth/content/history