ภาพจาก : https://www.dasta.or.th/th/article/327     

        ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลสาบสามน้ำคือน้ำเค็ม น้ำกร่อย และน้ำจืดหรือ หรือที่ชาวบ้านรียกว่า "เลสามน้ำ" มีเนื้อที่ประมาณ ๑,๐๔๐ ตารางกิโลเมตร ซึ่งอุดมสมบูรณ์ไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติและความหลากหลายทางระบบนิเวศ ทะเลสาบสงขลาจึงเปรียบเสมือนขุมทรัพย์ที่ธรรมชาติได้มอบและรังสรรค์ให้แก่ผู้คนที่มีวิถีชีวิตโดยรอบลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา ได้ทำมาหากินและสร้างรายได้ ไม่ว่าจะเป็นการทำการเกษตร การทำประมง อีกทั้งยั้งยังเป็นพื้นที่ที่เต็มไปด้วยเรื่องราวทางประวัติศาสตร์มากมายที่ ร้อยเรียงวิถีชีวิตอันเรียบง่ายของผู้คนกับทะเล ซึ่งล่อหลอมและเกื้อกูลกันอย่างลงตัว ถือเป็นเสน่ห์เฉพาะพื้นถิ่นถิ่นที่ชวนหลงไหล น่าเที่ยวชม น่าค้นหา และสัมผัส ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลสาบแห่งเดียวในประเทศไทยที่อยู่ติดกันถึง ๒ จังหวัด คือจังหวัดพัทลุง ในเขตอำเภอเมืองพัทลุง อำเภอปากพะยูน อำเภอบางแก้ว อำเภอเขาชัยสน และอำเภอควนขนุน จังหวัดสงขลา ในเขตอำเภอระโนด อำเภอสทิงพระ อำเภอกระแสสินธุ์ อำเภอสิงหนคร อำเภอเมืองสงขลา อำเภอควนเนียง และอำเภอหาดใหญ่ ทะเลสาบสงขลาตอนล่างมีเกาะขนาดใหญ่อยู่เกาะหนึ่ง ได่แก่เกาะยอ และมีเกาะต่าง ๆ อีกที่เป็นแหล่งสัมปทานเก็บรังนก คือเกาะสี่ เกาะห้า 
         ลักษณะทางภูมิศาสตร์และความหลากหลายทางชีวภาพ
      ทะเลสาบสงขลามีลักษณะทางภูมิศาสตร์ ที่เรียกว่าเป็น "ลากูน" (Lagoon) หรือทะเลสาบที่อยู่ติดกับทะเล (อ่าวไทย) ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลแบบ "ลากูน" หนึ่งเดียวของประเทศไทย หนึ่งเดียวใน ๑๑๗ แห่งทั่วโลก ลากูน (Lagoon) คือแหล่งน้ำตื้นพบในบริเวณชายฝั่งทะเลที่แยกจากทะเล โดยการกั้นของเนินทรายซึ่งอาจจะเปิดออกสู่ทะเลเป็นระยะ ๆ ลากูนสามารถเกิดขึ้นได้เมื่อแม่น้ำไหลลงสู่ทะเลโดยที่บางส่วนเป็นแอ่งน้ำขนาดใหญ่ (Estuary lagoon) หรือไม่มีผลจากแม่น้ำก็ได้  โดยที่ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลสาบธรรมชาติแห่งเดียวในประเทศไทย มีความยาวจากปากน้ำไปทางทิศเหนือประมาณ ๘๐ กิโลเมตร ส่วนที่กว้างที่สุดประมาณ ๒๐-๒๕ กิโลเมตร ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลสาบน้ำจืดแต่จะพบน้ำกร่อยในช่วงที่ติดกับทะเลอ่าวไทย ในเขตอำเภอเมืองสงขลา ทะเลสาบสงขลาจึงเป็นลุ่มน้ำที่อุดมสมบูรณ์ไปด้วยกุ้งและปลานานาชนิด วิถีชีวิตชองประชาชนรอบ ๆ ทะเลสาบนอกจากการทำนาแล้วก็มีการทำประมง มีสินค้าสำคัญที่เก็บเกี่ยวจากการทำประมงในทะเลสาบสงขลานี้ส่งไปขายยังจังหวัดต่าง ๆ  เช่น กุ้งแห้ง กุ้งเสียบไม้ ข้าวเกรียบ กุ้ง ข้าวเกรียบปลา มันกุ้ง กะปิ ฯลฯ  นอกจากนั้นทะเลสาบยังมีแหล่งเก็บรังนกนางแอ่นตามหมู่เกาะต่าง ๆ ทะเลสาบสงขลามีการกล่าวถึงมาตั้งแต่สมัยหลายร้อบปีมาแล้ว ตามบันทึกในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช จากหลักฐานแผนที่ราชอาณาจักรสยามของชาวฝรั่งเศส ในปี พ.ศ. ๒๒๒๙  บันทึกไว้ว่า... บริเวณแหลมสทิงพระแห่งนี้มีเกาะอยู่ด้วยกันทั้งหมด ๕ เกาะ เกาะที่มีขนาดใหญ่สุดอยู่ทางตอนเหนือ ส่วนทางตอนใต้มีเกาะเล็ก ๆ อีก ๔ เกาะ กระจัดกระจายกัน... ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๓๘๓ ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๓) มีหลักฐานการเดินทางเป็นบันทึกปูมเรือของชาวอังกฤษ ขณะเดินทางผ่านน่านน้ำแถบนี้ ระบุไว้ว่า... แล่นผ่านช่องแคบนครศรีธรรมราชและหมู่เกาะแทนทาลัม การเดินเรือค่อนข้างน่ากลัวเพราะเต็มไปด้วยโขดหิน แต่คนเดินเรือของเราเคยเดินทางผ่านมาแล้วด้วยเรือเล็กเขาก็อาสานำเรือ ทิวทัศน์ทั้ง ๒ ฟากแถบดูใหญ่โตมาก ทางฝั่งเมืองนครศรีธรรมราชเก่า ทิวเขาก็แสดงความอุดมสมบูรณ์แตกต่างกัน คือทางยอดเขานั้นรู้สึกโล่งเตียน ไม่เหมือนทางต่ำกว่าที่อุดมสมบูรณ์ของแทนทาลัม นอกจากนี้ยังมีอ่าวเล็ก ๆ ของเมืองตาลุง (พัทลุง) และต่อมาภายหลังระดับน้ำทะเลลดลงจนเกิดการทับถมของตะกอน และทรายตอนบนทำให้เกาะเล็กทั้ง ๔ เกาะรวมกันเป็นเกาะใหญ่ เรียกว่าเกาะแทนทาลัม ต่อมาภายหลังลักษณะภูมิประเทศเปลี่ยนไป แผ่นดินของเกาะยื่นออกไปเชื่อมกับแผ่นดินตอนบนที่อยู่ทางนครศรีธรรมราชกลายเป็นทะเลสาบ ซึ่งดินแดนแถบทะเลสาบสงขลาในอดีตมีความเจริญทางการค้าและวัฒนธรรมเป็นอย่างมาก อันเนื่องจากเป็นท่าเรือเปิดรับชนชาติต่าง ๆ ทั้ง จีน อินเดียและอาหรับ ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๘ ก่อเกิดเป็นชุมชนต่าง ๆ ที่มีความหลากหลายทางวัฒนธรรมและศาสนารายรอบ... น้ำในทะเลสาบสงขลาได้รับน้ำจากทิวเขาบรรทัดและทิวเขาสันกาลาคีรีจากอำเภอสะเดา ทั้งหมดไหลลงสู่ทะเลสาบสงขลา ลุ่มน้ำในแถบนี้เรียกว่าลุ่มน้ำทะเลสาบสงขลา ทำให้ดินตะกอนที่พัดพามาทับถมทำให้ดินและน้ำในเลสาบมีคุณภาพ เป็นทะเลสาบที่มีลักษณะของน้ำในทะเลสาบถึง ๓ น้ำ คือน้ำจืด น้ำกร่อย และน้ำเค็ม มีแม่น้ำและคลองหลายสายที่ไหลเข้าสู่ทะเลสาบแห่งนี้ ทำให้น้ำมีการเปลี่ยนแปลงเสมอตามฤดูกาล โดยขึ้นอยู่กับกระแสน้ำในแม่น้ำสายต่าง ๆ ที่ไหลเข้าสู่ทะเลสาบเกิดกระแสน้ำทะเลหนุน จึงทำให้มีการเปลี่ยนถ่ายน้ำอยู่ตลอดเวลา ทะเลสาบสงขลาบางช่วงเป็นน้ำกร่อยเพราะมีการเจือปนของน้ำ ที่หนุนมาจากทะเลสาบสงขลาที่อยู่ทางต้านใต้ โดยผ่านคลอง ๒ สาย คือคลองนางเรียม คลองยวน และคลองบ้านกลาง ทะเลสา มีปากตอนล่างเปิดเข้าสู่อ่าวไทย สามารถแบ่งออกได้เป็น ๔ ช่วงใหญ่  ๆ ประกอบด้วย
         ๑. ทะเลน้อย เป็นช่วงต้นของทะเลสาบคาบเกี่ยวอยู่กับ ๒ อำเภอ ๒ จังหวัด ได้แก่อำเภอควนขนุน จังหวัดพัทลุง และอำเภอระโนด จังหวัดสงขลา เป็นทะเลสาบน้ำจืด มีพื้นผิวน้ำประมาณ ๓๐ ตารางกิโลเมตร ซึ่งแต่เดิมน้ำในทะเลสาบแห่งนี้เป็นน้ำกร่อย เพราะมีการเจือปนของน้ำที่หนุนมาจากทะเลสาบสงขลาที่อยู่ทางต้านใต้ โดยผ่านคลอง ๓ สาย คือคลองนางเรียม คลองยวน และคลองบ้านกลาง ทะเลน้อยเป็นแหล่งทรัพยากรธรรมชาติอันอุดมเป็นแหล่งทำการประมงและการเกษตรพื้นบ้านมาอย่างยาวนาน โดยบริเวณพรุควนขี้เสี้ยนเป็นพื้นที่พรุในอำเภอควนขนุน เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๔๑ ถูกประกาศให้เป็นพื้นที่ชุ่มน้ำอนุรักษ์ตามอนุสัญญาแรมซาร์ (Ramsar Convention) นับเป็นแห่งแรกของประเทศไทย และเป็นแห่งที่ ๑๑๐ ของโลก เมื่อวันที่ ๑๘ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๑๘ ถูกประกาศให้เป็นเขตห้ามล่าสัตว์ป่าเป็นแห่งแรกของประเทศไทยด้วย
          ๒. ทะเลสาบตอนบน เป็นทะเลสาบตอนที่ ๒ จากทะเลน้อยจนมาถึงแหลมจองถนนและแหลมควายราบฝั่งเกาะใหญ่
          ๓. ทะเลสาบตอนกลาง จากทะเลสาบตอนบนมาจนถึงปากแม่น้ำหลวงของเขตอำเภอปากพะยูน
          ๔. ทะเลสาบตอนล่าง เป็นทะเลสาบที่อยู่รอบ ๆ เกาะยอ และมีปากน้ำที่ไหล่ออกสู่อ่าวไทย
          ระบบนิเวศของทะเลสาบสงขลาแบ่งออกได้เป็น ๔ ระบบ คือ
          ๑. ระบบนิเวศป่าต้นน้ำ
          ๒. ระบบนิเวศกลางน้ำ
          ๓. ระบบนิเวศปลายน้ำ
          ๔..ระบบนิเวศในน้ำ

ภาพจาก : https://www.songkhla.go.th/travel/detail/94

            ทะเลสาบสงขลามีความสำคัญทั้งในด้าน ระบบนิเวศที่อุดมสมบูรณ์ เป็นแหล่งที่อยู่ของสัตว์น้ำและนกหลากหลายชนิด รวมถึงโลมาอิรวดี และเป็นระบบนิเวศแบบ ลากูน (Lagoon) แห่งเดียวในประเทศไทย นอกจากนี้ยังมีความสำคัญในด้านประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมที่ยาวนาน เป็นที่ตั้งของเมืองท่าโบราณและแหล่งชุมชนเก่าแก่ที่สะท้อนถึงวิถีชีวิตของผู้คนรวมถึงเป็นแหล่งเศรษฐกิจ หลักในการเกษตร ประมง และการท่องเที่ยว ซึ่งเชื่อมโยงกับยุทธศาสตร์ชาติ ด้านระบบนิเวศและชีวภาพลากูนแห่งเดียวในไทย
            ทะเลสาบสงขลาเป็นทะเลสาบแบบลากูนขนาดใหญ่แห่งเดียวในประเทศไทย ที่มีน้ำจืด น้ำกร่อย และน้ำเค็มผสมผสานกัน เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิตมากมาย ทั้งสัตว์น้ำ เช่น ปลาหลายชนิดที่หาได้ยากและใกล้สูญพันธุ์และนกน้ำอพยพ เป็นแหล่งที่อยู่ของโลมาอิรวดีจำนวนน้อยที่สุดในโลก เป็นตัวชี้วัดความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศ บริเวณพรุควนขี้เสี้ยนเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำที่ได้รับการประกาศเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำอนุรักษ์ตามอนุสัญญาแรมซาร์ซึ่งเป็นแห่งแรกของประเทศไทย ทะเลสาบสงขลาเคยเป็นเมืองท่าสำคัญในอดีตและเป็นจุดพักนักเดินเรือ ทำให้มีประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมที่ยาวนาน ทะเลสาบสงขลามีแหล่งท่องเที่ยวทางธรรมชาติ วัฒนธรรม และชุมชนโบราณจำนวนมาก ทำให้มีความโดดเด่นในการพัฒนาการท่องเที่ยวเชิงวิถีชีวิต ทะเลสาบสงขลาเป็นแหล่งทำการประมง การเกษตร และการค้าบริการ ที่สร้างรายได้ให้กับประชาชนในท้องถิ่น ประชาชนมีวิถีชีวิตที่ผูกพันกับทะเลสาบมาอย่างยาวนานทั้งด้านการอยู่อาศัยและการประกอบอาชีพในด้านต่าง ๆ ทั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน

ทะเลสาบสงขลา กับความเป็นมาในอดีต. (2563). สืบค้น 4 ส.ค. 64, จาก https://kyl.psu.th/syQhGOthb
วิกิพีเดียสารานุกรมเสรี. (2563). ทะเลสาบสงขลา. สืบค้น 4 ส.ค. 64, จาก https://th.wikipedia.org/wikiทะเลสาบสงขลา