ภาพจาก : คันธรส พวงแก้ว และคณะ, 2551, 4-7

          ป้อมเมืองสงขลาเก่า ตั้งอยู่ในตําบลหัวเขา อําเภอสิงหนคร จังหวัดสงขลา จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์หลายฉบับยืนยันว่าเมืองสงขลาได้พัฒนารุ่งเรืองขึ้นเป็นลําดับ ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๑๖๒-๒๑๘๕ ในสมัยของดาโต๊ะโมกอล เจ้าเมืองสงขลา ได้เริ่มก่อสร้างท่าเรือและป้อมปราการขึ้น เวลาต่อมาจึงได้สร้างค่ายคู ประตูหอรบ กําแพงและป้อมปราการขึ้นอีกอย่างแข็งแรงแน่นหนา ในยุคของสุลต่านสุลัยมาน (พ.ศ. ๒๒๑๑-๒๒๓๓) จากการศึกษารูปแบบและแผนผังการก่อสร้างป้อมดังกล่าวสรุปในเบื้องต้นได้ว่าคงมีชาวต่างชาติที่ให้ความช่วยเหลือ ในการก่อสร้างป้อมดังกล่าว เช่น อังกฤษ จนเมื่อสุลต่านสุลัยมานได้ประกาศตนเป็นอิสระจากกรุงศรีอยุธยา ทำให้กรุงศรีอยุธยายกทัพมาปราบปรามหลายครั้งในที่สุดก็เข้ามายึดเมืองสงขลาได้ ป้อมปราการเหล่านี้จึงเสื่อมสภาพและใช้การไม่ได้อีกต่อไป ต่อมาได้อพยพย้ายเมืองก็ทําให้เมืองสงขลาฝั่งหัวเขาแดงร้างไปปรากฏร่องรอยซากป้อมมาจนทุกวันนี้
       จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์หลายฉบับยืนยันว่า เมืองสงขลาได้เจริญรุ่งเรืยงขึ้นเป็นลําดับระหว่างปี พ.ศ. ๒๑๖๒-๒๑๘๕ ในสมัยของตาโต๊ะโมกอล เจ้าเมืองสงขลา ซึ่งตรงแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม โดยเริ่มก่อสร้างท่าเรือและป้อมปราการขึ้น ต่อมาในยุคของสุลต่านสุลัยมาน (พ.ศ. ๒๒๑๑-๒๒๓๓) จึงได้สร้างค่ายคู ประตูหอรบและป้อมปราการขึ้นอย่างแข็งแรงแน่นหนา จนเมื่อสุลต่านสุลัยมานได้ประกาศตนเป็นอิสระไม่ขึ้นต่อกรุงศรีอยุธยา ทางกรุงศรีอยุธยาจึงยกทัพมาปราบปรามหลายครั้ง ในที่สุดก็เข้ามายึดเมืองสงขลาได้โดยได้ทุบทำลายป้อมปราการลงเพื่อให้ใช้การไม่ได้อีกต่อไป ต่อได้อพยพย้ายเมืองก็ทําให้เมืองสงขลาฝั่งหัวเขาแดงต้องร้างไปและปรากฏร่องรอยชายป้อมมาจนทุกวันนี้
           ในหลักฐานได้กล่าวถึงการสร้างป้อมปราการและการป้องกัน เมืองอันเข้มแข็งของเมืองสงขลาไว้หลายฉบับ อาทิบันทึกของบาทหลวงเดอชัวชี ในคณะทูตฝรั่งเศส (พ.ศ. ๒๒๒๙) บันทึกถึงประวัติเหตุการณ์เมืองสงขลย้อนหลังไปถึงเรื่องราวก่อนหน้าปี พ.ศ. ๒๑๘๕ จนกระทั่งถึงปี พ.ศ. ๒๒๒๓ ไว้ว่า เมื่อ ค.ศ. ๑๖๔๒ (พ.ศ. ๒๔๘๕) มีแขกมลายูคนหนึ่งได้ไปตั้งตัวเป็นใหญ่ที่เมืองสิงขร (Singor) และได้กบฏต่อพระเจ้ากรุงสยาม แขกมลายูผู้นี้ได้ทําป้อม คู ประตู หอรบ อย่างแข็งแรงแน่นหนา และในไม่ช้าก็ได้ชักชวนบรรดาพ่อค้าทั้งหลายให้ไปทําการค้าขายในเมืองสิงขรอย่างใหญ่โตมาก ฝ่ายสยามก็ยกกองทัพไปปราบหลายครั้งแต่ก็แพ้กลับมาทุกคราว พอสักหน่อยแขกมลายูคนนี้ก็ตั้งตัวเป็นกษัตริย์เรียกกันว่าพระเจ้าเมืองสิงขร และได้เป็นพระเจ้าแผ่นดินอยู่จนถึงชิ้นพระชนม์ โอรสของพระเจ้าแผ่นดินองค์นี้จึงได้ครอบครองเมืองสิงขรต่อไป ครั้นเมื่อ ๖ ปีล่วงมาแล้ว พระเจ้ากรุงสยามได้ส่งกองทัพเรือซึ่งมีจํานวนเรือรบเป็นอันมาก ให้มาตีเจ้าสิงขรอย่างสามารถ เจ้าสิงขรได้ต่อสู้อย่างสามารถและสยามจับตัวไปได้ ก็โดยที่ผู้รักษาป้อมแห่งหนึ่งได้คิดประทุษร้าย คือสยามได้ล่อลวงเกลี้ยกล่อมให้ผู้รักษาป้อมนี้เอาใจออกห่างจากนายของตัวแล้วสยามจึงเข้าไปในป้อมแล้วได้เอาดอกไม้เพลงโยนเข้าไปในเมือง เพลิงได้ติดลุกลามไหม้วังของเจ้าเมืองสิงขรจนหมดสิ้น ในระหว่างที่เกิดชุลมุนขึ้นในเมืองช่วยกันดับเพลิงนั้น สยามก็ได้ยกกองทัพเข้าไปในเมืองได้ สยามจึงได้ทลายป้อม คู ประตู หอรบ และบ้านเรือนจนเหลือแต่แผ่นดินเพราะเกรงจะมีคนอื่นมาคิดกบฏอีก จดหมายซามูเอล พอทท์ส ชาวอังกฤษ ที่สิงขระเขียนถึงริชาร์ต เบอร์นาบีที่กรุงสยาม เมื่อวันที่ ๒๒ มกราคม พ.ศ. ๒๒๒๒ ความว่า...เจ้าเมืองสิงขระได้จัดเตรียมรักษาเมืองอย่างเข้มแข็ง สั่งให้นําปีนใหญ่ขึ้นไปตั้งบนเขา ตระเตรียมการทุกอย่างเพื่อป้องกันรักษาเมือง เพราะไม่รู้ว่าเมื่อใดพระเจ้ากรุงสยามจะยกพลลงมาตี หลายคนให้ความมั่นใจแก่ข้าพเจ้าว่าความไม่สงบคราวนี้จะไม่กระทบกระเทือนการค้าของเราแต่อย่างใด แต่จะกลับช่วยให้การค้าขายดีขึ้น ท่านเจ้าเมืองได้สั่งให้ผู้คนไปกว้านเก็บรังนกและได้แจ้งแก่เราว่าสินค้าอื่น ๆ ลั่งไหลเข้ามา ...ป้อมปราการแต่เดิมนั้นมีทั้งหมด ๑๘ ป้อม ทั้งที่อยู่บนพื้นราบ บนภูเขา และในทะเล ปัจจุบันเหลือร่องรอยให้เห็นเพียง ๑๔ ป้อมเท่านั้น ป้อมปราการเหล่านี้สร้างไว้บนเนินดินยกสูงจึงสามารถมองเห็นข้าศึกได้แต่ไกล ป้อมในพื้นราบนั้นจะเชื่อมต่อกับกําแพงเมือง ป้อมบนไหล่เขาสําหรับสังเกตการณ์ระยะไกล ส่วนป้อมที่สร้างในทะเล สันนิษฐานว่าเพื่อรักษาความปลอดภัยให้กับพ่อค้าวาณิช ที่เดินทางเข้ามาค้าขายกับซิงกอร่า รวมถึงเป็นด่านหน้าในการปะทะกับข้าศึกที่ยกพลมาทางทะเล ป้อม แต่ละป้อมจะมีการสร้างเนินดินยกสูงเสมือนภูเขาขนาด ย่อม ๆ จึงสามารถมองเห็นได้ไกลทําให้ง่ายในการสังเกตเห็นข้าศึกที่จะมาบุกเมืองได้ป้อมในพื้นที่ราบจะมีกําแพงเมืองเชื่อมต่อเพื่อปกป้องเมือง ป้อมบนไหล่เขาและยอด เขามีหน้าที่สําคัญในการสังเกตการณ์ระยะไกล สําหรับป้อมในทะเลสันนิษฐานว่ามีเพื่อป้องกันความปลอดภัยให้กับพ่อค้าวาณิชที่เข้ามาค้าขายกับเมืองชิงกอร่ารวมถึงเป็นด่านปะทะ เพื่อต่อสู้กับข้าศึกที่ยกพลมาทางทะเลหากเราสังเกตลักษณะของผังเมืองและป้อมปราการในแผนที่โบราณที มองซิเออร์ เดอ ลามาก เขียนขึ้นในปี พ.ศ. ๒๒๓๙ จะพบว่าเมืองนี้เป็นเมืองท่าริมชายฝั่งอ่าวไทยที่มีการสร้างบ้านแปงผังเมืองไว้อย่างเป็นระเบียบ มีการใช้แนวปราการธรรมชาติ คือภูเขาในด้านทิศใต้และทิศตะวันออก ร่วมกับกําแพงเมืองที่สร้างในทิศ เหนือและทิศตะวันออก และมีลําน้ําที่ไหลเชื่อมตัวเมืองจากทิศตะวันตกด้านทะเลสาบสงขลาตอนในเชื่อมมาสู่บริเวณเขาน้อยและไหลเลียบเคียงกําแพงเมืองก่อนจะไปเชื่อมกับทะเลอ่าวไทยต่อไป
           ป้อมปราการที่เหลืออยู่ในปัจจุบันมีทั้งที่ได้สํารวจขุดค้นและบูรณะให้ฟื้นคืนสภาพแล้ว กับบางส่วนได้มีการขุดค้นเบื้องต้นแต่ยังไม่ได้มีการบูรณะ ดังมีรายละเอียดต่อไปนี้

           กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานป้อมหมายเลข ๑-๑๓ ใน ราชกิจจานุเษกษา เล่ม ๕๒ ตอนที่ ๗๕ วันที่ ๘ มีนาคม ๒๔๗๘ หน้า ๓๗๑๔ ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานป้อมเมืองสงขลาเก่าในราชกิจจานุเบกษาเล่ม ๑๐๒ ตอนที่ ๑๘๐ วันที่ ๒๙ พฤศจิกายน ๒๕๒๘ หน้า ๑๒๘ (ฉบับพิเศษ) พื้นที่โบราณสถานประมาณ ๑ ไร่ ประกาศเป็นส่วนหนึ่งของโบราณสถานบริเวณเมืองสงขลาเก่าประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานป้อมเมืองสงขลาเก่า ในราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๑๐๙ ตอนที่ ๑๑๙ วันที่ ๑๗ กันยายน ๒๕๓๕ หน้า ๑๐๑๙๐ พื้นที่โบราณสถานประมาณ ๒,๔๖๐ ไร่

เจริญพงศ์ พรหมศร. (2561). ซิงกอร่า : สิงหนคร เรื่องราวชุมชนในขุนเขา-บทเมือง-แหลมสน-หัวเขา-สทิงหม้อ. กรุงเทพฯ :
          สมาคมเครือข่ายเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน.