อำเภอหาดใหญ่ เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดสงขลา เป็นเมืองใหญ่สุดทางภาคใต้ที่เป็นเมืองศูนย์กลางการค้า เศรษฐกิจ การศึกษา และท่องเที่ยว ที่สำคัญของจังหวัดและของภาคใต้อำเภอหาดใหญ่ มีลักษณะโดยทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มกว้างใหญ่ มีแนวภูเขาทางด้านทิศตะวันตก ทิศใต้ และทิศตะวันออก โดยพื้นที่ลาดจากทิศใต้และทิศ ตะวันตกไปสู่ทะเลสาบสงขลา มีพื้นที่ติดกับ ทิวเขาบรรทัดทางทิศเหนือ และติดกับทิวเขาสัน กาลาคีรีทางทิศตะวันตกและทิศใต้ ภูเขาที่สำคัญได้แก่ เขาคอหงส์ เขาแก้ว เขาวังพา และเขานํ้าน้อย จากหนังสือพงศาวดารฉบับพระยาวิเชียรคีรี (ชม ณ สงขลา) พิมพ์ปี ๒๔๖๙ ได้บันทึกไว้ว่า “ในปี พ.ศ. ๒๓๘๑  ตนกูหมัดสะวะ หลานเจ้าพระยาไทรบุรี ซึ่งหนีไปอยู่ที่เกาะหมากแต่ครั้งก่อนซ่องสุมสมัครพรรคพวกได้แล้วยกเข้ามาตีชิงเอาเมืองไทรบุรีได้ พระยาอภัยธิเบศร์ พระยาไทรบุรี บุตรเจ้าพระยานครทานกำลังของตนกูหมัดสะวะไม่ได้ ก็ยกครอบครัวลาถอยเข้ามาตั้งอยู่ที่ตําบลท่าหาดใหญ่ แขวงเมืองสงขลา” บันทึกดังกล่าวใช้คําว่า "ตําบลท่าหาดใหญ่" ส่วนพงศาวดารของพระยาวิเชียรศรีสมุทร (บุญสังข์) ซึ่งเขียนเมื่อปีเถาะจุลศักราช ๑๒๐๗ (พ.ศ. ๒๓๘๘) ใช้คําว่า “ทุ่งหาดใหญ่" และ “หาดใหญ่" จากหนังสือการตั้งหลักแหล่งในพื้นที่เทศบาลนครหาดใหญ่ (พ.ศ. ๒๓๘๑-พ.ศ. ๒๕๒๐) ของเถกิงศักดิ์ พัฒโน ได้วิเคราะห์ไว้ว่าข้อแตกต่างเล็ก ๆ น้อย ๆ มิใช่ประเด็นสําคัญ บริเวณนั้นอาจจะมีทั้งทําและทุ่งต่อเนื่องกัน ข้อควรศึกษาก็คือ

         จากคําบอกเล่าสืบต่อมาของทายาทหลวงบริรักษ์ภูเบศรและคนเก่าแก่ดั้งเดิมว่า ได้มีการสู้รบถึงขั้นตะลุมบอนที่บริเวณท่าหาดใหญ่ ท่าเคียน กินพื้นที่ไปถึงท่าพันตัน จึงเกิดพื้นที่ทางประวัติศาสตร์ขึ้นอย่างน้อย ๓ พื้นที่ คือ

        คนรุ่นเก่าเล่าว่าสภาพในอดีตของบริเวณระหว่างแนวถนนไทรบุรีและโคกยอม โคกปาบ มีลักษณะภูมิประเทศเป็นที่โคก ที่ดอนและป่าละเมาะเป็นบางตอน ส่วนใหญ่จะเป็นทุ่งนา มีลําคลองไหลผ่านทุ่งนา มาบรรจบกับคลองหวะก่อนผ่านโคกปาบ โคกยอมและลงคลองอู่ตะเภา คือพื้นที่ระหว่างบ้านคลองหวะกับคลองอู่ตะเภาและบ้านคลองหวะกับบ้านพรุในช่วงใกล้ถนนกาญจนวนิช (ไทรบุรี) ปัจจุบัน เมื่อปลาย ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖) พระยาวิเชียรคีรี (ชม) ผู้ว่าราชการเมืองเห็นว่ากรมการเมืองในสงขลามีมากไม่มีประโยชน์อันใด จึงจัดยกเลิกนายอําเภอและนายแขวงเสีย ตั้งเป็นตําบลบ้าน คือบ้านหนึ่ง มีนายบ้านผู้หนึ่งกํากับ ดังนั้นอําเภอหนึ่งจึงแยกมีนายบ้านหลายสิบตําบล นายบ้านทั้งปวงในอําเภอหนึ่งให้รวมขึ้นกับกรมการเมืองผู้หนึ่ง บริเวณอําเภอหาดใหญ่ปัจจุบัน ซึ่งรวมถึงท้องที่อําเภอหาดใหญ่ อําเภอนาหม่อม อําเภอบางกล่ำ อําเภอคลองหอยโข่งในขณะนั้น อยู่ในความดูแลปกครองของกรมหลวงรักษาพลสยาม ประกอบด้วยบ้านต่าง ๆ ๑๑๓ บ้าน เรือน ๒,๘๐๕2 ครัวเรือน มีวัด ๑๔ วัด

หลวงปู่เปรียว จันทะวงศ์ ผู้หักร้างถางพง บริเวณหัวถนนประธานอุทิศ จตถนนรัถการ และถือครองบริเวณนั้น (สมัยยังไม่มีถนน) เป็นหลังแรก ประมาณปี พ.ศ. ๒๔๕๗ หรือก่อนจากนั้นท่านมีความรู้ทางไสยศาสตร์และเชี่ยวชาญทางด้านหมอผี จึงกล้ามาลงหลักปักฐานบริเวณนี้หลวงปู่เปรียวฯ เรียกที่สิงสถิตของทวดทองว่า “กุฏิ” เพื่อเน้นถึงการยอมรับในคุณสมบัติ ผู้มีศีลธรรม คุณธรรม ของทวดทองเมื่อครั้งมี ชีวิตและความอ่อนน้อมถ่อมตนยกย่องในบารมีของทวดทอง
ภาพจาก : ย้อนอดีตนครหาดใหญ่ (ชุด 2) ยุคก่อนปรากฎชื่อหาดใหญ่ในประวัติศาสตร์ ทวดทองรากเหง้าของชาวบ้านพื้นถิ่้น, ๒๕๕๒ : ๕๔

ร่องรอยป่าช้าทวดทองและศาลทวดทองในบริเวณโรงพยาบาล หาดใหญ่สภาพเดิมก่อนปรับปรุงเป็นอนุสรณ์สถานทวดทอง บ่งบอกถึงรากเหง้า เก่าแก่ของคนพื้นถิ่น ทวดทองมีลูกหลานกระจายทั่วนครหาดใหญ่และพื้นที่ใกล้เคียงต่อเนื่องมาไม่ต่ำกว่า ๑๐ ชั่วชั้นคน ต่อมา ได้ทำพิธีล้างป่าช้าเพื่อสร้างโรงพยาบาลหาดใหญ่ เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๐ สมัยนายกี่ จิระนคร เป็นนายกเทศมนตรี 
(ภาพจาก : ย้อนอดีตนครหาดใหญ่ (ชุด ๑) หาดใหญ่ไม่ไร้ราก รัฐ-ประชาร่วมพัฒนาร่วมสร้างและของฝากจากเขาคอหงส์, ๒๕๕๒ : ๑๗)

ลำดับเหตุการณ์สำคัญอำเภอหาดใหญ่
       อำเภอหาดใหญ่ ในปัจจุบัน (๒๕๖๔) ได้ผ่านร้อนผ่านหนาวนับร้อย ๆ ปี ซึ่งสามารถลำดับเหตุการณ์สำคัญ ๆ ได้ดังนี้

ประวัติชื่อบ้านนามเมืองของหาดใหญ่

การก่อสร้างชุมทางหาดใหญ่
ภาพจาก : https://kyl.psu.th/JwM6AwrWG

คุณาพร ไชยโรจน์. (2549). ณ ห้วงเวลา : (บันทึกของห้วงเวลาที่หายไป). สงขลา : วนิดาเอกสาร.
หาดใหญ่โฟกัส. (2561).  ย้อนเวลาเกือบ 2 ศตวรรษ "ทุ่งหาดใหญ่" สู่ "เมืองหาดใหญ่". สืบค้น 30 ธ.ค. 63 จาก, shorturl.at/euyE6