มันนิ (Mani) มานิ หรือมาเน๊ะ เป็นภาษาท้องถิ่น หมายถึงมนุษย์เป็นชื่อเรียกของชนเผ่าในกลุ่มชาติพันธุ์ นิกรอยด์หรือเนกริโต (Nigerito) ตระกูลออสโตร-เอเชียติก รูปพรรณสัณฐานของมันนิ มีรูปร่างเตี้ย ผิวดําคล้ำ ผมหยิกขมวดเป็นฝอย จมูกแบนกว้าง ริมฝีปากหนา คิ้วตกหนา นัยน์ตาสีดําเป็นประกาย นิ้วมือนิ้วเท้าโต โดยทั่วไปผู้อื่นมักเรียกกลุ่มชนนี้ว่า เงาะ เงาะป่า เซมัง ชาวป่า ซาแก ซาไก หรือกอย ซึ่งล้วนมีความหมายว่าลิงป่า คนป่า คนเถื่อน หรือผู้ที่ยังไม่เจริญ ซึ่งเป็นคำเหยียดหยาม ที่มันนี้ไม่ต้องการให้ใช้เรียกเผ่าพันธุ์ของตน ในภาษามาเลย์เรียกชนกลุ่มนี้ว่าโอรัง อัสลี (Crang Asli) หมายถึงคนพื้นเมืองหรือคนดั้งเดิม  เรื่องราวของชนเผ่านี้เป็นที่รู้จักมากยิ่งขึ้น เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า เจ้าอยู่หัว (รัชกาลที ๕) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าเมืองพัทลุง จัดหาลูกเงาะมาถวายและทรงพระกรุณาชุบเลี้ยงไว้ สนองพระเดชพระคุณที่กรุงเทพมหานคร ดังปรากฏเนื้อความในบทพระราชนิพนธ์เงาะป่าตอนหนึ่ง

ภาพจากหนังสือบทละครเรื่องเงาะป่า ถ่ายในรัชกาลที่ ๕ มีข้อความบรรยายว่ารูปเงาะชายหญิงพวกนายคนัง

      ชาติพันธุ์ของมันนิ
     เป็นที่เข้าใจกันมาช้านานว่าชนเผ่าโบราณที่อาศัยอยู่แนวทิวเขานครศรีธรรมราช และทิวเขาสันกาลาคีรี คือมันนิ (เงาะหรือซาไก) จากคําอธิบายของราชบัณฑิตยสถาน ปรากฏในหนังสือพจนานุกรมและสารานุกรม ได้แบ่งมันนิในดินแดนแหลมมลายูออกเป็น ๒ เผ่า คือ

คนังเงาะป่าพัทลุงเผ่าเซมังหรือนึกริโต 
ภาพจาก : รวมเรื่องเมืองสตูล, 2546, 297

        โดยที่มันนิเผ่าเซมังหรือนิกริโต จัดเป็นพวกตัวเตี้ย ตัวดํา ผมหยิก ถิ่นฐานเดิมอยู่ในทวีปแอฟริกา ได้อพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานในแหลมมลายูเมื่อราว ๑๐,๐๐๐-๘,๐๐๐ ปีล่วงมาแล้ว อาศัยตามแนวทิวเขาภูเก็ต ทิวเขานครศรีธรรมราชและทิวเขาสันกาลาคีรี ตลอดจนทางเหนือของประเทศมาเลเซีย นักมานุษยวิทยาชาวออสเตรียชื่อพอล โยคิม สเคเบสตา เรียกชื่อคนพื้นเมืองว่า “เซมัง” จัดเป็นมันนิเชื้อสายพวกนิกรอยด์ ชื่อเรียกอีกอย่างของมันนิเผ่าเซมังคือนิกริโต ส่วนเผ่าซาไกนั้นเข้ามาหลังเผ่าเซมังหรือนิกริโต และยึดครองพื้นที่ตอนบนบริเวณภาคใต้ของไทย และตอนเหนือของประเทศมาเลเซีย โดยจะมีเส้นผมเป็นลอนคดไปคดมา ไม่ใช่หยิกหย์องแบบเผ่าเซมังหรือนิกริโต มีถิ่นเดิมอยู่ทางตอนใต้ของประเทศจีน อพยพลงมาทางตอนใต้สู่หมู่เกาะต่าง ๆ ของอินโดนีเซีย จัดเป็นพวกมองโกลอยด์หรือผิวเหลือง อยู่ในตระกูลเดียวกับกลุ่มดยัค บาตัก จากุนและชาวเล มีการผสมพันธุ์กันระหว่างกลุ่มมันนิซาไกอพยพตั้งถิ่นฐานทางตอนใต้ของแหลมมลายูเมื่อประมาณ ๗,๕๐๐-๔,๕๐๐ ปีล่วงมาแล้ว  การเรียกขานว่า “ซาไก” เกิดจากความเข้าใจผิดของกรมประชาสงเคราะห์ในสมัยนั้นที่ใช้เรียกชาวพื้นเมืองที่อําเภอธารโต จังหวัดยะลา โดยการไปทึกทักเอาว่าพวกเซมังคือซาไก เลยทำให้คนติดปากเรียกว่าซาไกมาแต่บัดนั้น ซึ่งมีผลทำให้เปลี่ยนชื่อเผ่าพันธุ์พวกเซมังเป็นซาไกไปเลย ซึ่งถือว่าผิดหลักชาติพันธุ์ และประวัติการตั้งถิ่นฐานในแหลมมลายู ซึ่งแท้จริงแล้วเงาะป่าในภาคใต้ของประเทศไทย มีชื่อเรียกเฉพาะอยู่ก่อนแล้วว่าเซมังหรือ นิกริโตซึ่งไม่ใช่เผ่าซาไก ซึ่งจะสอดคล้องกับคําอธิบายของราชบัณฑิตยสถานทุกประการ

        สังคมมันนิ
       สังคมของมันนิ (เซมังหรือเงาะป่า) ถือเป็นสังคมของพวกล่าสัตว์มาเลี้ยงชีพ ต่อมาทางราชการได้เพิ่มโอกาสและศักยภาพในการจัดการและแก้ไขปัญหาด้านสุขภาวะของกลุ่มชาติพันธุ์มันนิ และสร้างการมีส่วนร่วมในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมที่เอื้อต่อการดำรงชีวิตอย่างเหมาะสมของพวกเค้า ได้มีการพัฒนาโครงการย่อยในแต่ละพื้นที่ ๆ เช่น โครงการส่งเสริมสุขภาวะกลุ่มชาติพันธุ์มานิภูมินิเวศน์เทือกเขาบรรทัด โดยได้รับการสนับสนุนจากสำนักสร้างสรรค์โอกาส สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) เพื่อพัฒนาและสร้างกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชน และพัฒนาระบบการจัดการสุขภาวะให้กับพวกในพื้นที่ต่าง ๆ) สังคมของพวกเซมังหรือเงาะป่านั้นพวกเค้าไม่ได้สร้างสมวัฒนธรรมอะไรขึ้นเลย พวกเขาไม่รู้จักการเพาะปลูกและเลี้ยงสัตว์ ชอบย้ายถิ่นที่อยู่ไม่ชอบสร้างศัตรูกับใคร จึงเป็นเหตุให้ประชากรพวกเงาะลดปริมาณอย่างรวดเร็ว เงาะป่าอยู่รวมกันเป็นกลุ่ม มีสมาชิกกลุ่มละไม่เกิน ๕๐ คน มีหัวหน้าปกครอง เลือกผู้อาวุโส เข้มแข็งและเฉลียวฉลาด ทุกคนต้องเชื่อฟังคําสั่งของหัวหน้า พูดคําไหนเป็นคํานั้น หัวหน้าเป็นคนตัดสินทุกเรื่อง เช่น การเคลื่อนย้ายที่ตั้งทับ การดูแลความปลอดภัย การ ดสรรปันส่วนอาหารการกิน ตลอดถึงการจัดพิธีกรรมต่าง ๆ  ระบบครอบครัวของมันนินับว่ามั่นคงมากเพราะคู่ผัวเมียอยู่ด้วยกันยึดยาวไม่มีการหย่าร้าง ต่างก็ซื่อตรงต่อกันตัวเดียวเมียเดียว ไม่มีการสําส่อนมากหลายเมีย ชายหญิงในเครือญาติห้ามแต่งงานกันโดยเด็ดขาด สามีทําหน้าที่เป็นผู้นํา ดูแลภรรยาลูกไปหาอาหารมาเลี้ยงครอบคร้ว ส่วนภรรยาก็จะคล้อยตามตลอดเวลาไม่มีการโต้เถียงขึ้นเสียงกับสามี ทำให้ครอบครัวจึงไม่มีปัญหาจึงทำให้เขาอยู่กันจนกว่าจะตายไปข้างหนึ่ง จึงจะมีคนใหม่ได้
          การแบ่งกลุ่มมันนิ ในประเทศไทยสามารถแบ่งได้ ๓ ลักษณะ คือ

ลักษณะความเป็นอยู่ของเงาะป่า
ภาพจาก : รวมเรื่องเมืองสตูล, 2546, 301

         ลักษณะอุปนิสัยใจคอ
        ปกติมันนิเป็นคนร่าเริง ชอบสนุกสนาน โปรดปรานเสียงเพลงและดนตรีแต่มีกลัวภูตผีปีศาจ ที่สำคัญคือพวกเค้าเป็นคนกินเก่ง กินจุ ถ้ามีอาหารอยู่ใกล้มือหรือเหลือจะกินกันทั้งวัน กินแบบไม่เป็นมื้อเป็นคราว แต่ถ้าไม่มีอะไรกินก็ยอมอด มีนิสัยไม่ชอบการกักตุนและสะสมอาหาร พอใจกับความสุขไปวัน ๆ  มันนิผู้ชายชอบสีขาว ผู้หญิงชอบสีแดง ซึ่งจะนุ่งห่มเสื้อผ้าสีแดง มีดอกไม้ทัดหูเสียบผมเป็นสีแดง มันนอพวกเค้าจะไม่ชอบอาบน้ำ นาน ๆ จะอาบสักครั้ง เหตุผลที่พวกเขาไม่อาบน้ำเนื่องจากว่าต้องออกล่าสัตว์เป็นประจํา การอาบน้ำชําระร่างกายจะทําให้กลิ่นป่าจางไป สัตว์ผิดกลิ่นจะหลบหนีไปหมด ข้อดีของพวกเค้าคือมี ความจําดี ช่างสังเกต และชํานาญในการบุกป่า วิ่งเร็ว เดินหนีได้เก่ง

         ที่อยู่อาศัย
        มันนิเป็นพวกเร่ร่อนอยู่ไม่เป็นที่เป็นทางไม่ ชอบอยู่ที่ไหนนาน ๆ ที่อยู่เรียกว่า “ทับ” ซึ่งจะเลือกทําเลที่สูงและอยู่ใกล้แหล่งน้ำเพราะมีอาหารสมบูรณ์ เมื่อเลือกที่ทางได้เหมาะเจาะแล้วว่าจะสร้างที่นี้ พวกเค้าก็จะช่วยกันแผ้วถาง บริเวณที่อยู่ให้โล่งเตียน ทับที่สร้างขึ้นโดยใช้กิ่งไม้ที่มีง่าม ทําเป็นตอม่อยกแคร์ขึ้นมาสูงจากพื้นดินประมาณศอกหนึ่ง ตัวแคร่กว้างประมาณศอกหนึ่ง ถ้าเป็นทับคนโสดก็มีแคร่เดียว แต่งงานแล้วก็มี ๒ แคร่อยู่ใกล้กัน เว้นที่ตรงกลางไว้ หลังคาสร้างแบบเพิงหมาแหงน ใช้ไม้เสา ๔ ต้น ๒ ต้นข้างหน้าสูงขนาดท่วมหัว ๒ ต้น หลังสูงจากพื้นดินเล็กน้อย ใช้เชือกผูกโครงหลังคา โดยใช้ใบไม้มามุงแบบลวก ๆ ไม่ค่อยมิดชิดนัก เอาแค่กันแดดได้เท่านั้น ส่วนหน้าฝนมันนิอาศัยตามในถ้ำ โดยจะสร้างทับเป็นวงกลมปล่อยตรงกลางโล่งไว้ และหันหน้าทับทุกหลังเข้าหาตรงกลางแล้วปลูกกระโจมไว้หลังหนึ่งเป็นที่ชุมนุม นั่งร้องเพลงเพื่อความสนุกสนาน ลักษณะพิเศษอย่างหนึ่งคือฝาทับจะกั้นด้านเดียว ด้านหนึ่งเปิดโล่งไว้เพื่อสะดวกในการลุกหนีเมื่อมีเหตุร้าย ก่อไฟไว้ตลอดเวลาเพื่อไว้ย่างเนื้อสัตว์และให้ความอบอุ่น ตลอดถึงป้องกันสัตว์ร้ายที่จะมาทําร้ายในตอนกลางคืน โดยพวกเค้าเชื่อว่าไฟช่วยไล่ผีร้าย เพราะมีความเชื่อว่าที่มืดทุกแห่งมีผี สำหรับที่นอนหรือแคร่นั้นค่อนข้างคับแคบ แต่พวกเค้าก็นอนได้เพราะพวกเค้าชอบนอนตะแคง เพราะสะดวกในการลุกขึ้น มันนิจะไม่นอนหงายเป็นอันขาด มีกฎว่านอนจะต้องเอาเท้าเข้าข้างใน หันศีรษะออกนอก เขารักเท้ายิ่งกว่าศีรษะ เพราะเท้าจะพาเขาไปไหนต่อไหนได้ จึงระมัดระวังไม่ให้เท้าเจ็บหากเท้าเจ็บขึ้นมาก็เท่ากับว่าสิ้นชีวิตไปเลย กฏอีกข้อหนึ่งของมันนิคือผัวเมียจะไม่มีเพศสัมพันธ์กันภายในทับเป็นอันขาด ซึ่งถือเป็นข้อห้ามอย่างหนึ่งโดยเชื่อว่าผีเรือนจะทําร้ายภายหลัง (อาจจะเป็นเพราะทับค่อนข้างคับแคบ นอนได้คนเดียวพวกเค้าจึงอาศัยสุมทุมพุ่มไม้หรือใกล้จอมปลวกที่เร้นลับเป็นที่มีเพศสัมพันธ์กัน)

         อาหารการกิน
        มันนิกินอาหารตามธรรมชาติ ได้แก่เผือก มัน ผลไม้ป่า รวมทั้งยอดใบไม้ที่กินได้ทุกชนิด อาหารจําพวกเนื้อสัตว์ได้แก่ เนื้อค่าง กวาง อีเก้ง นก หมูป่า ฯลฯ สัตว์ที่ไม่กินคือเนื้อช้าง เสือ และงู เมื่อล่าสัตว์ป่ามาได้จะต้องทําพิธีถอนรังควานทุกครั้ง เพราะสัตว์ทุกชนิดจะมีวิญญาณสิงอยู่ หากไม่ปัดรังควานวิญญาณของสัตว์จะเข้าสิงในร่างกายของผู้ยิ่งได้ภายหลัง มันนิเป็นคนกินจุ ถ้าอาหารมีมากเขาจะกินกัน ทั้งวันทั้งคืนไม่เป็นมื้อเป็นคราว กินตลอดเวลา เมื่อว่าง ๆ ก็หยิบเผือกมันมาแทะเล่น เมื่อไหร่อาหารหมดลง จึงออกไปหาอาหารกันใหม่ ไม่มีวิธีการกักตุนอาหาร ไม่รู้ จักการเพาะปลูก เมื่ออาหารหายากก็เร่ร่อนไปอยู่ที่อื่นต่อไป ปัจจุบันนี้พวกเค้ามีโอกาสคบหาสมาคมกับคนเมืองหรือชาวบ้านมากขึ้น เรียนรู้วิธีการปรุงอาหารโดยใช้เครื่องปรุงแต่งรส เช่น ใส่ น้ำตาล เกลือ แต่ก็ทําได้ไม่ดีเท่าที่ควรแต่เขาชอบกินอาหารของชาวเมืองมาก

       การแต่งกาย
     ในสมัยก่อนเครื่องแต่งกายของมันนิทําจากธรรมชาติ เช่น ใบไม้ เปลือกไม้ โดยนํามาร้อยถักทอขึ้นมาโดยนํามาผูกร้อยเข้าด้วยกัน ซึ่งจะนุ่งสั้น ๆ แค่เข่าปกปิดเฉพาะท่อนล่าง ผู้ชายเปลือยท่อนบน ผู้หญิงใช้ใบไม้ปิดหน้าอกหรือบางทีก็เปลือยอก ส่วนเด็กจะไม่นุ่มห่มอะไรเลย ปัจจุบันนี้พวกเค้าได้ติดต่อกับโลกภายนอกจึงได้นุ่งห่มแบบชาวบ้านทั่วไป

        ภาษา
     ภาษาพวกมันนิเป็นตระกูลคําโดด มีระบบเสียงคล้ายกันคือมีเฉพาะหน่วย เสียงสระกับพยัญชนะเท่านั้น ไม่มีระดับเสียงสูงต่ำ เช่น ภาษาไทย จํานวนคํามีจํากัด เนื่องจากว่าไม่มีโอกาสสร้างวัฒนธรรมอะไรมากนักจํานวนคําจึงมีน้อย เมื่อนําคํามาผูกเป็นประโยค ก็ไม่มีการเปลี่ยนแปลงพจน์กาลแต่อย่างใด ถ้าจดจําคําได้มากจะเรียนพูดได้เร็วทุกวันนี้ ภายหลังพวกเงาะป่าต้องติดต่อกับโลกภายนอกมากขึ้น มีการยืมคําต่างภาษามาใช้มากขึ้น ทำให้วัฒนธรรมและภาษาของพวกเค้าถูกกลืนไป ปัจจุบันนี้เงาะป่าบางกลุ่มเรียนภาษาไทย ฟังวิทยุทำให้ภาษาดั้งเดิมนับวันจะเสื่อมถอยลงไปอีก อีกอย่างหนึ่งพวกนี้มีเฉพาะภาษาพูดไม่มีภาษาเขียน เช่น ภาษาของมันนิ (เผ่าเซมัง) ที่จังหวัดพัทลุง เท่าที่ปรากฏในหนังสือพระราชนิพนธ์เรื่อง เงาะป่า ของรัชกาลที่ ๕ มีตัวอย่างคําพร้อมความหมาย ดังนี้

• กอดา แปลว่า ผู้หญิง

• บิดา แปลว่า ลูกดอก

•  กรา แปลว่า สิ่ง 

• ปะยง แปลว่า พระจันทร์

• จะเวา แปลว่า ปลวก 

• มอเจน แปลว่า ทุเรียน 

• ชิไบ แปลว่า ผ้าห่มผู้หญิง

• วอง แปลว่า ลูก 

• ตาโก๊ะ แปลว่า เสือ 

• อิโปะ แปลว่า ยาน่อง 

• เตาโว แปลว่า ชะนี

• เอย์ แปลว่า พ่อ 

• นะ แปลว่า แม่ 

• ฮาปอง แปลว่า ดอกไม้แดง
  
  ความเชื่อและประเพณี
  มันนิ (เซมัง) เป็นพวกไม่มีศาสนาโดยจะเชื่อถือโชคลางและภูตผีปีศาจ เชื่อกันว่าต้นไม้ใหญ่ทุกต้นมีผีสิงอยู่ เมื่อมีคนตายลงหมอผีจะเชิญวิญญาณคนตายให้ไปอยู่ตามต้นไม้ใหญ่ เมื่อล่าสัตว์ทุกชนิดได้จะทําพิธีการถอนรังควานเสียก่อนทุกครั้ง เท่ากับขอขมาต่อวิญญาณสัตว์นั้น ๆ เมื่อเข้าป่าล่าสัตว์เกิดไปสะดุดหกล้มโดยบังเอิญ เขาจะเปลี่ยนเส้นทางเดินใหม่ เชื่อว่าทางสายเก่าไม่ปลอดภัยแล้ว เมื่อเข้าป่าห้ามพูดถึงสัตว์ร้ายจะเป็นอันตราย ถ้ามีใครมาขอลูกเชื่อว่าลางร้ายจะเกิดกับลูกของตนอีกไม่นาน มันนิมีประเพณีที่แปลกแตกต่างไปจากคนเมืองทั่วไป ประกอบด้วย

• ๑. ประเพณีการเกิด     ประเพณีการเกิด เมื่อคราวผู้หญิงจะคลอด หมอทําคลอดหรือที่เรียกว่า “โต๊ะบีดัน” จะเอารากยาชนิดหนึ่งช่วยให้คลอดง่าย นํามาผสมกับน้ำมัน มาใช้ทาบริเวณหน้าท้องผู้หญิง แต่ถ้าคลอดยากหมอจะใช้เวทมนต์คาถาเข้าช่วย ในช่วงที่อยู่ไฟ ๗-๑๐ วัน จะเอาหินเผาไฟมาห่อด้วยใบไม้มาทับหน้าท้อง ในระหว่างนี้โต๊ะบีดันจะใช้หัวไพรขนาดเท่าปลายก้อยผูกไว้ที่หูของแม่ เพื่อกันผีรบกวน และทําให้แม่แข็งแรงการเลี้ยงดูจะใช้นมแม่เป็นหลัก พอลูกโตหน่อยแม่จะบดกล้วย เผือกมันให้กิน ตอนลูกเล็กอยู่แม่จะใช้ผ้าคล้องสะพายลูกไว้ข้างหลัง แม้ขณะที่แม่ปีนต้นไม้ยังสะพายลูกขึ้นไปด้วย ด้วยเหตุผลคือถ้าปล่อยไว้ที่โคนต้นไม้อาจโดนสัตว์ร้ายทําอันตรายแก่ลูกได้

  ๒. การแต่งงาน       ประเพณีการแต่งงาน เมื่อหญิงชายมันนิมีอายุได้ ๑๖-๑๗ ปี ถือเป็นวัยหนุ่มสาว พอจะมีคู่ครองได้แล้ว ฝ่ายชายจะแสดงความ สามารถในการเป็นผู้นํา เช่น แต่งตัวโก้ขึ้น เข้าป่าล่าสัตว์ ทํางาน ขยันขันแข็ง เพื่อเอาใจผู้หญิง ส่วนสาวก็จะแต่งตัวสวยงาม ใช้หวีไม้ไผ่ ประดับเรือนผม ทาปากทาแก้ม สีแดงสด โดยใช้สีของดอกไม้หรือใช้ดอกไม้ประดับผม เมื่อฝ่ายชายเดินทางกลับจากป่าล่าสัตว์ มักเอาของกิน ตลอดถึงเครื่องประดับ ติดมือมาฝากฝ่ายหญิงเสมอ ประการสำคัญพวกเขาจะไม่ล่วงเกินกันก่อนแต่งงาน จะไม่เสียความบริสุทธิ์ก่อนเป็นอันขาด เมื่อหญิงชายตกลงปลงใจกันแล้ว ก็จะมีการสู่ขอตามประเพณี ฝ่ายชายต้องหาผ้ามาสองผืนมอบให้แก่พ่อแม่ฝ่ายหญิง เมื่อพ่อแม่รับมอบผ้าไปแล้ว เป็นอันว่าตกลง สิ่งที่ชายจะต้องจัดเตรียมก่อนแต่งงานคือการสร้างทับไว้เป็นเรือนหอหลังหนึ่ง มีแคร่คู่สําหรับตัวเองหนึ่งและภรรยาอีกหนึ่ง กับต้องแสดงความสามารถในการล่าสัตว์ มาเป็นอาหารในงานเลี้ยงแต่งงาน พิธีแต่งงานเป็นไปอย่างเรียบง่ายไม่ยุ่งยากบรรดาญาติพี่น้อง พรรคพวกจะมาประชุมพร้อมกัน คู่บ่าวสาวนั่งตรงกลางลานกว้าง แขกเหรื่ออยู่รายรอบ หมอประจําหมู่บ้านจะเริ่มประกอบพิธีอัญเชิญเทวดา เจ้าป่าเจ้า เขามาเป็นพยาน พร้อมกับอวยพรให้ทั้งคู่มีความสุขเป็นอันเสร็จพิธี การกินเลี้ยงจะมีภายหลังโดยใช้เนื้อสัตว์ที่เจ้าบ่าวล่ามาได้ มีการดื่มเหล้า ร้องรําทําเพลง เฮฮากันเป็นที่สนุกสนาน เสร็จแล้วแยกย้ายกันไปเข้าทับ คู่บ่าวสาวจะตรงไปที่เรือนหอที่สร้างขึ้น ถือเป็นการแยกครอบครัวใหม่อย่างเด็ดขาด คู่ผัวเมียแม้แต่งงานแล้วยังคงต้องผูกพันกับพ่อแม่ สองฝ่ายมีประเพณีที่ค่อนข้างแปลกประหลาด คือว่าลูกสะใภ้จะพูดคุยกับพ่อสามีไม่ได้เป็นอันขาด จะหาอาหารมาให้กินก็ไม่ได้ หากจะร่วมวงสนทนากันต้องมีคนอื่นนั่งคั่นกลาง นั่งใกล้กันไม่ได้ต้องนั่งหันหลังให้ตลอดเวลา หรือนั่งก้มหน้านิ่งเงียบ หากจะพูดคุยกันต้องผ่านล่าม แต่ไม่มีข้อห้ามสําหรับลูกเขยกับพ่อตาแม่ยาย

  ๓. การตาย    ประเพณีการตายเมื่อพวกเค้าตายลง ถ้าเสียชีวิตบนแครในทับก็จะใช้แคร่นั้นเป็นที่ตั้งศพ จะไม่มีการเคลื่อนย้ายศพไปตั้งที่แคร่อื่น เขาจะนําแคร่นั้นไปฝังศพด้วย มันนิไม่มีประเพณีอาบน้ำศพเพราะกลัวว่าศพจะเย็น คงเนื่องจากตอนมีชีวิตอยู่ไม่ชอบอาบน้ำนั่นเอง และจะต้องรีบห่อศพทันที ก่อนห่อศพจะจัดให้ศพนอนตะแคง แล้วพับศพแค่เข่าให้ส้นเท้าอยู่ที่ตะโพก เมื่อพับศพเป็นที่เรียบร้อยแล้ว จะใช้เสื้อผ้าอาภรณ์ของคนตายเท่าที่มีห่อศพอย่างมิดชิดจะมากหรือน้อยแล้วแต่จะมี แล้วรวบรวมอุปกรณ์เครื่องใช้ประจําตัวทรัพย์สินของผู้ตายตั้งไว้หน้าศพ เพื่อนําไปฝังพร้อมกันเพราะเชื่อว่าคนตายจะได้นําไปใช้ในภพหน้า นอกจากนั้นให้ตั้งเครื่องเช่นศพ ได้แก่ อาหาร เผือก มัน เพื่อศพจะได้กิน มีการจุดตะเกียงหรือไต้ไว้ทางด้านศีรษะ เชื่อว่าศพจะได้เห็นแสงสว่างจะได้ไม่หลงทาง ก่อนนําศพไปฝัง เจ้าภาพ (สามีหรือภรรยา) และญาติพี่น้องจะเคี้ยวหัวไพร ซึ่งจะเป็นสมุนไพร โดยการพ่นบนศพ ๓ ครั้ง พ่นที่เท้า ท้องและหน้าอกแห่งละครั้ง ยกศพขึ้นวางบนแคร่หาม มีหมอผีช่วยหามและนําทางเจ้าภาพ (สามีหรือภรรยา) ต้องยกทางปลายเท้าเสมอ ยกทางศีรษะไม่ได้ เวลาหามให้เอาด้านศีรษะไปก่อน ที่ฝังศพจะต้องเป็นที่เนินไม่ห่างไกลจากทับเกินไปนัก เมื่อฝังศพเสร็จแล้ว จะสร้างเพิงหมาแหงนเป็นสัญลักษณ์ไว้ โดยการสร้าแบบหยาบ ๆ เพื่อให้ศพได้อาศัยอยู่ชั่วคราว ต่อจากนั้นหมอผีจะเชิญวิญญาณคนตายไปฝากไว้ตามต้นไม้ใหญ่ ๆ ให้เป็นที่อยู่สําหรับผีคนตาย อย่างถาวร ด้วยสาเหตุนี้จึงทำให้พวกชาวป่าจึงขลาดกลัวต้นไม้ใหญ่กันมาก เพระาเชื่อว่ามีผีประจําอยู่ทุกต้น

  ๔. ความเชื่อเรื่องภูตผี     ความเชื่อเรื่องภูตผีปีศาจ มันนิมีความเชื่อเรื่องภูตผีปีศาจ รวมทั้งเจ้าป่าเจ้าเขา สิ่งเหล่านี้มีอิทธิพลต่อความเป็นอยู่ ให้คุณให้โทษได้เสมอ ป่าที่อยู่อาศัยก็มีเจ้าป่าเป็นใหญ่ ต้นไม้ใหญ่มีนางไม้และวิญญาณคนตายสิงอยู่ ที่มืดมิดทุกแห่งหนมีผีทั้งนั้นจะต้องเคารพนบนอบซึ่งละเมิดไม่ได้ ชาวป่าเชื่อว่าภูตผีปีศาจมี ๔ ประเภท ประกอบด้วย        - ประเภทแรกเรียกว่า “ญา” เป็นวิญญาณที่ออกจากร่างของคนตาย อาจไปสิงสู่คนเป็นหรือเที่ยวหลอกหลอนได้        - ประเภทที่ ๒ เรียก “โรบ” หรือเจตภูต ซึ่งออกจากร่างคนนอนหลับ เที่ยวทําร้ายคนอื่น        - ประเภทที่ ๓ เรียก “เซมังงัด” ได้แก่ผีพรายที่เกิดจากคาถาอาคม       - ประเภทที่ ๔ เรียก “บาดี” เกิดจากสัตว์ร้ายที่เรียกว่ารังควาน เวลา ฆ่าสัตว์ตายแล้วจึงต้องปัดรังควานเสียก่อน

  ๕. การละเล่นและดนตรี      การละเล่นดนตรี มันนิเป็นคนที่มีดนตรีอยู่ในหัวใจ เขา ชอบสนุกสนาน การมีชีวิตอยู่ในป่าเขาลําเนาไพร ได้ยินแต่เสียงสัตว์ จักจั่น เรไร จิตใจไม่มีความกังวล ไม่มีความเครียดเขามีเวลาพักผ่อนอย่างเหลือเฟือจึงทำให้เวลาเจอก็นั่งจับเจ่าคุยกัน และไปหาไม้ไผ่ กะลามะพร้าวมาทําเป็นเครื่องดนตรีประเภทเคาะให้จังหวะ เครื่องดนตรีอย่างอื่นก็มีกลองที่เรียกว่า “ปะตุง” ปี่ เรียกว่า “อิแนะ” จะเข้ ๒ สายทําด้วยไม้ไผ่ชีกมีเหล็ก สําหรับดีดเรียกว่า “จองนอง” เครื่องเล่นที่ทําด้วยกะลามะพร้าวไม้ไผ่ มีคันชักด้วยเชือกเรียกว่า “บองบง” เวลาเต้นรํากันจะใช้กรับทําด้วยไม้เคาะจังหวะ โดยเคาะบนไม้มีลักษณะเป็นโพงยางหรือโกร่ง ขณะเล่นดนตรี ร้องรําทําเพลง มันนิจะล้อมวงกันก่อไฟไว้ตรงกลางลานทับ บางคนปรบมือโยกตัว บ้างลุกขึ้นเต้นตามจังหวะด้วยความสนุกสนาน

  ๖. การใช้อาวุธ       การใช้อาวุธ เนื่องจากว่ามันนิต้องออกล่าสัตว์เป็นปกติทุกวัน อาวุธสําคัญคือลำลูกดอกสําหรับใช้ปากเป่าที่เรียกว่า “บอเลา” ที่รู้จักกันในชื่อ “กระบอกตุด” เป็นกระบอกไม้ซางมีสีเหลือง ขัดเป็นมันวาว งดงาม มีความยาวประมาณ ๔ ศอกเศษ บอเลาจะบรรจุในกลักไม้ไผ่ชั้นนอกอีกชั้นหนึ่ง สําหรับถือไปไหนมาไหนก็ได้ ป้องกันไม่ให้กระทบ หักหรือเกิดริ้วรอย โดยพวกเค้าจะรักและทนุถนอมบอเลาประดุจชีวิต เพราะเป็นเครื่องมือหากินและไว้ป้องกันที่สำคัญ สําหรับลูกดอกจะทําด้วยไม้ไผ่เหลาให้เรียวแหลม มีหยักที่คอเรียกว่า “บิลา” ที่ปลายจะใช้ยางทาเรียกว่า “อิโปะ” หรือยางน่อง ลูกบิลาจะเก็บไว้ในกลักไม้เล็ก ๆ อันละกลักหรือรวมไว้ในกลักเดียว แต่ต้องมีช่องป้องกันมิให้กระทบกระแทกกัน กลักบิลานี้เรียกว่า “ฮอนเล็ด” ฮอนเล็ดหลาย ๆ อันจะมารวมกันบรรจุไว้ในกล่องหรือกระบอกใหญ่อีกชั้นหนึ่งเรียกว่า “มันนึ” มีฝาครอบและใช้สายคาดสะดวกในการพาติดตัว เวลาจะยิงลูกดอกจะใช้ปุยจากต้นเต่าร้างอัดแน่น เพื่อให้ลมส่งลูกดอกได้แรงไปไกล เมื่อลูกดอกยองถูกคนหรือสัตว์พิษจะเข้าสู่กระแสโลหิตถึงแก่ความตายในไม่ช้า

            

อาวุธประจำกายของชายมันนิ

        ชนเผ่ามันนิ ในประเทศไทยดํารงวิถีชีวิตใน ๓ ลักษณะ คือ

        สถานภาพในปัจจุบันของมันนิ
     แม้ว่ามันนิหรือซาไกจะเป็นที่ยอมรับว่าเป็นมนุษย์ที่สืบเชื้อสายมาจากเผ่าพันธุ์ที่อาศัยอยู่ในแผ่นดินบนคาบสมุทรมาแต่ครั้งอดีต ตั้งแต่ยุค ก่อนที่จะมีการสถาปนารัฐสมัยใหม่บนแผ่นดินประเทศไทยและมาเลเซีย ซึ่งมีผลให้มนุษย์กลุ่มนี้ซึ่งอาศัยอยู่ในเขตของรัฐไทยมีสถานะทางนิติศาสตร์โดยข้อเท็จจริ เป็น “คนตั้งเดิมของแผ่นดินไทย” หรือ “คนที่เกาะติดแผ่นดินไทย” แต่ในอดีตกลับถูกเลือกปฏิบัติโดยไม่มีฐานะแม้แต่จะได้รับการยอมรับในฐานะ “ชนกลุ่มน้อย" โดยมิได้ถูกบันทึกในทะเบียนประวัติตามกฎหมาย การทะเบียนราษฎร ซึ่งกรมการปกครองจัดทําสําหรับชน กลุ่มน้อยในประเทศไทยแต่อย่างใด และการที่คนกลุ่มนี้ปราศจากเอกสารรับรองตัวบุคคลเพื่อแสดงสิทธิในสัญชาติไทย จึงมีผลให้มันนิในประเทศไทยอยู่ในสถานภาพ “บุคคลไร้รัฐ” ในขณะที่มันนี้ในมาเลเซีย กลับอยู่ในสถานภาพที่แตกต่างออกไป เนื่องจากรัฐธรรมนูญของมาเลเซียใต้กําหนดให้เป็นภาระหน้าที่ของพระราชาธิบดี ต้องพิทักษ์สถานภาพพิเศษของคนมลายูและภูมิบุตร รวมทั้งกําหนดให้มีการพิทักษ์และพัฒนาชนพื้นเมือง (Orang Asli) ในแหลมมลายูและสงวนสิทธิ์ที่ดินสําหรับคนพื้นเมืองชาวมลายู ซึ่งมีผลให้รัฐบาลมาเลเซียให้สถานภาพพิเศษแก่ชนพื้นเมืองต่าง ๆ รวมทั้งมันนิผ่านนโยบายภูมิบุตร (Burmiputra) อย่างชัดเจน
   อย่างไรก็ตามนับแต่สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีพระราชทานนามสกุล “ศรีธารโต” ให้แก่มันนีกลุ่มหนึ่งในอําเภอธารโต จังหวัดยะลา เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๖ สถานภาพมันนิในประเทศไทยที่ได้รับการเอาใจใส่มากขึ้น ในปัจจุบันมันนิหลายกลุ่มได้รับการพิสูจน์สัญชาติจากทางราชการ นําไปสู่การบันทึกประวัติลงในทะเบียนราษฎร ซึ่งมีผลให้มันนิหลายกลุ่มสามารถยื่นขอจดทะเบียนจัดตั้งนามสกุล เช่น มันนิในเขตอําเภอป่าบอน จังหวัดพัทลุง ใช้นามสกุล "รักษ์ป่าบอน" มันนิในอําเภอปะเหลียนจังหวัดตรัง ใช้นามสกุล “ศรีปะเหลียน” และ “ปักษี" โดยทางหน่วยงานราชการยังจัดทําบัตรประชาชนให้อีกด้วย การที่มันนิได้รับการรับรองสถานภาพพลเมือง จึงมีผลให้พวกเขาสามารถใช้สิทธิทางการเมือง เช่น การเลือกตั้งผู้นําท้องถิ่น รวมทั้งมีสิทธิ์ในการรักษาพยาบาล การเข้ารับการศึกษา และได้รับความคุ้มครองตามกฎหมายของไทยโดยสมบูรณ์อย่างไรก็ตามวิถีชีวิตของมันนิในแต่ละพื้นที่ของไทย ก็ได้เปลี่ยนแปลงจากเดิมไปมาก ซึ่งเกิดจากสภาพความสมบูรณ์ของป่าที่ลดน้อยลงไปมาก อีกทั้งระเบียบกฎหมายควบคุมการใช้พื้นที่ในป่าทําให้กลุ่มชนมันนิเริ่มอยู่อาศัยเป็นหลักแหล่ง ไม่อพยพเคลื่อนย้ายไปตามพื้นที่ต่าง ๆ เหมือนในอดีต การเก็บของป่าล่าสัตว์ก็ทําได้ยากขึ้นจนไม่สามารถทําได้เลย ในบางพื้นที่ที่เป็นเขตห้ามล่าสัตว์หรือเขตป่าสงวน ทําให้มันนิหันมาประกอบอาชีพอย่างคนเมืองกันมากขึ้นแล้วนํารายได้ไปซื้อหาอาหารหรือเครื่องอุปโภคบริโภคอื่น ๆ แทนการหาจากป่า แม้ว่านโยบายรัฐบาลไทยจะรับรองสถานภาพและสิทธิของมันนี้ในประเทศไทยมากขึ้น แต่ดูเหมือนว่าจะยังไม่มีการเอาใจใส่ในเรื่องนี้อย่างจริงจัง จึงพบว่าในช่วง ๑๐ ปีที่ผ่านมา กลุ่มมันนิที่อาศัยในบริเวณใกล้แนวชายแดนมี การอพยพเข้าไปยังดินแดนของมาเลเซียมากขึ้น เนื่องจาก ทางการมาเลเซียให้สิทธิพิเศษ ให้เงินให้งานให้บ้านหรือจัดสรรพื้นที่ป่าให้สร้างทับอยู่ตามวิถีชีวิตตั้งเดิม
        สําหรับมันนิในภาคใต้ที่เป็นรู้จักในสังคม คือกลุ่มตําบลทุ่งนารีจังหวัดพัทลุง เพราะได้รับการรับรองความมีตัวตนจากทาง ราชการ มีการปรับตัวเข้ากับโลกสมัยใหม่ได้มากขึ้น และเมื่อมีสมาชิกในกลุ่มได้ร่วมเป็นนักแสดงในภาพยนตร์ เรื่องซาไกยูไนเต็ด ยิ่งทําให้พวกเขาเป็นที่รู้จักในวงกว้าง จนในที่สุดทางราชการจัดให้พวกเขาเป็นสัญลักษณ์ประจําท้องถิ่น ดังปรากฏอยู่ในคําขวัญประจําอําเภอป่าบอนว่า “น้ำตกไหลแรง แม่แตงสวยสด สัปปะรดหวานดี มีเผ่าซาไก ใฝ่วัฒนธรรม นำการศึกษา” และในคําขวัญขององค์การบริหารส่วนตําบลทุ่งนารีที่ว่า “อ่างเก็บน้ำกว้างใหญ่ เงาะป่าซาไกเผ่าโบราณ น้ำตกสวยตระการ สับปะรดหวานป่าบาก หลายหลากสมุนไพร ผู้คนน้ำใจล้นเหลือ”
  อย่างไรก็ตามพวกเขาก็ยังคงรักษาประเพณี วัฒนธรรม และภูมิปัญญาตั้งเดิมส่วนหนึ่งเอาไว้ได้อย่างเหนียวแน่น และพร้อมจะเสืบทอดเผ่าพันธุ์ของตนต่อไปท่ามกลางกระแส ความปลี่ยนแปลงที่ถาโถมเข้ามาในฐานะมันนิหรือซาไกแห่งเมืองพัทลุง

บุญเสริม ฤทธาภิรมย์. (2546). รวมเรื่องเมืองสตูล. สตูล : องค์การบริหารส่วนจังหวัดสตูล.
สารัท ชลอสันติสกุล และชาคริต สิทธิฤทธิ์. (2556). รายงานการสำรวจแหล่งโบราณคดีก่อนประวัติศาสตร์พัทลุง. นครศรีธรรมราช : สำนักศิลปากรที่ 14
          นครศรีธรรมราช กรมศิลปากร.