นครศรีธรรมราชเมืองประวัติศาสตร์ พระธาตุทองค่า ชื่นฉ่ําธรรมชาติ
แร่ธาตุอุดม เครื่องถมสามกษัตริย์ มากวัดมากศิลป์ ครบสิ้นกุ้งปู

          นครศรีธรรมราช เป็นจังหวัดใหญ่อันดับ ๒ ของภาคใต้ เป็นศูนย์กลางพุทธศาสนาในสมัยอาณาจักรศรีวิชัย นครศรีธรรมราชเป็นเมืองโบราณที่มีความสําคัญทั้งในด้านเศรษฐกิจ การเมือง และการศาสนามากที่สุดเมืองหนึ่งในภาคพื้นเอเชียอาคเนย์ มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักกันอย่างกว้างขวางมาไม่น้อยกว่า ๑,๘๐๐ ปีมาแล้ว โดยมีหลักฐานทางโบราณคดีและประวัติศาสตร์ที่สืบค้นและยืนยันว่านครศรีธรรมราชมีกําเนิดมามาก่อนแล้ว ตั้งแต่สมัยพุทธศตวรรษที่ ๗ สำหรับชื่อเมืองก่อนที่จะมีชื่อว่านครศรีธรรมราชนั้น เมืองนี้เคยมีชื่อเรียกกันต่าง ๆ หลายชื่อด้วยกัน เช่น ตามพรลิงค์ ตั้งมาหลิ่ง ละคอน ลิกอร์ โลแก๊ก ศิริธรรมราช และศรีธรรมราช เป็นต้น ชื่อเหล่านี้ พอจะสืบสาวประวัติและที่มาได้ดังนี้

           นอกจากชื่อดังกล่าวทั้ง ๗ นั้นแล้ว นครศรีธรรมราชมีชื่ออื่น ๆ อีกหลายชื่อ แต่ชื่อเหล่านี้อาจจะไม่เป็นที่รู้จักคุ้นหนัก ได้แก่ เมืองพระเวียง เมืองกระหม่อมโคก เมืองนครดอนพระ เมืองปาฏลีบุตร เซี๊ยะโห้และโฮลิง (ไข่แดง) เป็นต้น ชื่อที่เรียกกันคล่องปากที่สุด และเป็นที่เข้าใจกันมากที่สุดในเวลานี้คือ “นคร" อันที่จริงในประเทศไทยมีหลายจังหวัดที่มีคำว่า “นคร” นําหน้า เช่น นครปฐม นครพนม นครสวรรค์นครราชสีมา เป็นต้น แต่จังหวัดเหล่านั้นผู้คนก็มักจะเรียกชื่อเต็ม ๆ ไม่มีจังหวัดใดที่มีผู้คนจะเรียกเฉพาะคํานครเหมือนกับนครศรีธรรมราช ฉะนั้นคํา “นคร” จึงหมายถึงนครศรีธรรมราชไปโดยปริยาย และเมื่อเวลาเขียนก็ระบุคําว่า “ศรี" ลงไปท้ายคํา “นคร” จนกลายเป็น “นครศรีฯ” จนถึงปัจจุบัน
           ความว่า "นครศรีธรรมราช" มาจากคำว่านครแห่งพระเจ้าศรีธรรมาโศกราช เมื่อเอาคำว่า นคร+ศรี+ ธรรม+ราช ก็จะเป็นคำใหม่ว่านครศรีธรรมราช คำนี้มีเค้ามาจากคำเรียกของแคว้นสุโขทัยที่เรียกยกย่องนครศรีธรรมราชว่าเป็น “นคร” ของพระเจ้าศรีธรรมโศกราชและเป็นศูนย์กลางของอาณาจักรศรีวิชัยอยู่ช่วงหนึ่ง ในสมัยพระเจ้าศรีธรรมโศกราช แห่งราชวงศ์ปทุมวงศ์ พระองค์ทรงสถาปนาเมืองหลวงแห่งใหม่ จากเดิมคือกรุงตามพรลิงค์ซึ่งอยู่ทางทิศใต้ปกครองโดยราชวงศ์อื่น นับถือศาสนาพรามหณ์ออกมาทางทิศเหนือ ชื่อว่า “นครศรีธรรมราชมหานคร” หรือ “กรุงศรีธรรมราชมหานคร” เป็นเมืองหลวงแห่งอาณาจักรนครศรีธรรมราช ที่ประกาศตนเป็นเจ้าแห่งคาบสมุทรมลายู อาณาเขตตั้งแต่อำเภอบางสะพานถึงสิงคโปร์ คําว่า "นครศรีธรรมราช" ซึ่งเป็นคําสมาสนั้นแปลความได้ว่า "นครอันเป็นสง่าแห่งพระราชาผู้ทรงธรรม" นับเป็นชื่อเมืองที่ผูกพันอยู่กับองค์ ๓ คือชาติ ศาสนา และพระมหากษัตริย์อยู่ไม่น้อย เพราะคำว่า ”นคร” หมายถึงชุมชนและประชาชน ซึ่งหมายถึงชาติ คำว่า “ธรรม” หมายถึงคําสอนแห่งศาสนา และคำว่า “ราช” หมายถึงพระมหากษัตริย์นั้นเอง

ภาพจากคุณณัฐ เหลืองนฤมิตรชัย ; https://www.youtube.com/watch?v=SXnq7V4DUO0

             กําเนิดเมือง
        ถ้าจะเริ่มต้นนับจุดกําเนิดของเมืองนครศรีธรรมราช โดยไม่นับสมัยที่ดินแดนแถบนี้ยังเป็นทะเล ผู้คนต้องอาศัยอยู่ริมเชิงเขาในเขตอําเภอลานสกาปัจจุบันนี้แล้ว ก็ถือว่าบริเวณบ้านท่าเรือ (ปัจจุบันเป็นเขตตําบลท่าเรือ อําเภอเมือง จังหวัดนครศรีธรรมราช) เป็นเมืองยุคแรกของนครศรีธรรมราช เมืองในยุคแรกที่บ้านท่าเรือคงจะมีลักษณะเป็นชุมชนย่อมมาก่อน ต่อมาก็ค่อยขยายตัวเป็นเมืองตั้งแต่ปี พ.ศ. ๖๐๑ เป็นอย่างน้อย ชื่อเมืองในระยะแรกอาจจะเรียกเซียะโห้ เพราะในหลักฐานจีนในช่วง พ.ศ ๑๐๐๐-๑๑๕๐ เรียกเมืองนี้ว่าเซียะโห้ ในช่วง พ.ศ. ๑๑๕๐-๑๔๕๐ เรียกเมืองนี้ว่าโอลิงหรือโพลิง และหลังปี พ.ศ. ๑๔๕๑ เป็นต้นไปจึงได้เรียกเมืองนี้ว่าตามพรลิงค์ (ภาษาสันสกฤต) หรือตั้งมาหลิ่ง นครศรีธรรมราชเป็นเมืองโบราณที่มีความสําคัญทั้งในด้านเศรษฐกิจ สังคม การเมือง การปกครอง และศาสนามากที่สุดเมืองหนึ่งในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ นครศรีธรรมราชมีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักกันอย่างกว้างขวางมาไม่น้อยกว่า ๑๘๐๐ ปีมาแล้ว หลักฐานทางโบราณคดีและหลักฐานทางเอกสารที่ปรากฏในขณะนี้ยืนยันได้ว่านครศรีธรรมราช มีกําเนิดมาแล้วตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๗ เป็นอย่างน้อย จากประวัติศาสตร์อันยาวนานแห่งนครศรีธรรมราช สามารถประมวลได้ว่า "นครศรีธรรมราช" ได้ปรากฏชื่อในที่ต่าง ๆ หลายชื่อตามความรู้ความเข้าใจที่สืบทอดกันมา และสําเนียงภาษาของชนชาติต่าง ๆ ที่เคยเดินทางผ่าน ในระยะเวลาที่ต่างกัน เช่น ตามพลิงคม ตามพรลิงค์ มัทธาลิงคม ตามพลิงเกศวร โฮลิง โพลิง เชียะโท้ว โลแค็ก (Locae) สิริธรรมนคร ศรีธรรมราช ลิกอร์ (Ligor) ละคอน คิวตูตอน สุวรรณปุระ ปาฏลีบุตร (Pataliputra) และเมือง นคร เป็นต้น
           คำว่า "นครศรีธรรมราช" น่าจะมาจากสร้อยพระนามของปฐมกษัตริย์ ผู้ครองนครศรีธรรมราช คือพระเจ้าศรีธรรมาโศกราชคํานี้ แปลความได้ว่า "นครอันงานสง่าแห่งพระราชาผู้ทรงธรรม" และธรรมของราชาแห่งนครนี้ก็คือธรรมแห่งพระพุทธศาสนา ถ้าจะลําดับความเป็นมาของนครศรีธรรมราชจากหลักฐานโบราณคดีและ ประวัติศาสตร์ที่สืบค้นได้ในขณะนี้ พบว่ามีภูมิหลังอันยาวนานนับตั้งแตยุคหินกลางราว ๆ  ๘,๓๕๐-๑๑ ,๐๐๐ ปีที่ล่วงมา จากหลักฐานมีการพบเครื่องหินที่มีตัวขวานยาวใหญ่ (บางคนเรียกว่าระนาดหิน ) ที่อําเภอท่าศาลา ในยุคโลหะ ได้พบหลักฐานทางโบราณคดี คือกลองมโหระทึกสําริด ๒ ใบ ที่บ้านเกตุกาย ตําบลท่าเรือ อําเภอเมือง และที่คลองคุดด้วน อําเภอฉวาง นอกจากนี้ในบริเวณพื้นที่อําเภอสิชลปัจจุบันยังมีร่องรอยโบราณสถาน และโบราณวัตถุเกี่ยวเนื่องในศาสนาพราหมณ์ ซึ่งมีอายุเก่าแก่ที่สุดในนครศรีธรรมราช เช่น พระพุทธรูปสําริด ศิลปแบบอมราวดีของอินเดีย และเศียรพระพุทธรูปศิลปแบบคุปตะอินเดีย เป็นต้น จากหลักฐานเหล่านี้แสดงให้เห็นว่าในช่วงนี้นครศรีธรรมราชได้รับอิทธิพลวัฒนธรรมมาจากอินเดียอย่างมากมาย ทั้งในด้านศาสนา ความเชื่อ อักษร ภาษา ประเพณีและการปกครอง จนกลายเป็นพื้นฐานวัฒนธรรม นครศรีธรรมราชมาถึงปัจจุบันนี้  
       ในช่วงพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๙ เป็นช่วงที่นครศรีธรรมราชมีความเจริญรุ่งเรืองสูงสุด ภายใต้การปกครองของราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราช ปัจจัยสําคัญที่ก่อให้เกิดความเจริญรุ่งเรืองน่าจะเนื่องมากจากการเป็นสถานีการค้าสําคัญของคาบสมุทรไทย ซึ่งเป็นจุดพักถ่ายซื้อสินค้าระหว่างตะวันออกกับตะวันตกที่ดีที่สุดในเวลานั้น ประกอบกับบริเวณหาดทรายแก้วอันเป็นศูนย์กลางของชุมชน เป็นที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธองค์ความศรัทธาและ ความเลื่อมใสในบวรพุทธศาสนา จึงเป็นปัจจัยชักนําให้ผู้คน จากทุกสารทิศในภาคใต้เข้ามาตั้งถิ่นฐานในนครศรีธรรมราชอย่างหนาแน่น ในราวปี พ.ศ. ๑๗๐๐ เศษ ราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราชได้จัดการปกครองหัวเมืองรายรอบ ได้สําเร็จถึง ๑๒ เมือง เรียกกันว่าเมืองสิบสองนักษัตร ประกอบด้วย

       ลำดับยุคแห่งความรุ่งเรือง
  ด้วยเหตุที่นครศรีธรรมราชมีประวัติอันยาวนานและเจริญรุ่งเรืองมาก่อนกรุงสุโขทัย ซึ่งถือว่าเป็นราชธานีแรกของไทยที่มีความเจริญรุ่งเรืองทางพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ์ซึ่งพิจารณาได้จากประติมากรรม สถาปัตยกรรม จิตรกรรม ช่างฝีมือพื้นบ้าน การละเล่น และขนบธรรมเนียมประเพณี ซึ่งชาวเมืองนครฯ ยึดถือปฏิบัติกันสืบกันมาจนถึงปัจจุบัน นครศรีธรรมราชเป็นเมืองโบราณมีความสําคัญทั้งทางเศรษฐกิจ การเมือง การ ปกครอง และการศาสนามากที่สุดเมืองหนึ่งในภูมิภาคเอเชียอาคเนย์ เป็นที่รู้จักกันมาแล้วไม่น้อยกว่า ๑,๘๐๐ ปี ในชื่อเรียกที่แตกต่างกันไปตามศัพท์สําเนียงและความรู้ความเข้าใจของผู้คนชนชาติต่าง ๆ ที่เคยเดินทางผ่านไปมาในระยะเวลาที่ต่างกัน เช่น ตามพลิงคม ตั้งมาหลิ่ง ตัน-มา-ลิง ตาม พรลิงค์ ตมะลิงคม กรุงศรีธรรมาโศก ปาฏลีบุตร ละคร ลิกอร์ และนครศรีธรรมราช ร่องรอยทางโบราณคดีที่แสดงความเก่าแก่ของเมือง ทําให้พอคะเนได้ว่าดินแคนนี้เป็นแหล่งอารยธรรมของมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์ในยุคต้นของประวัติศาสตร์ ชาติไทยอย่างแน่นอนในที่นี้จะกล่าวถึงภูมิหลังด้านอารยธรรมของมนุษย์ก่อนประวัติศาสตร์ และวิวัฒนาการด้านประวัติศาสตร์และโบราณคดีของนครศรีธรรมราชโดยสังเขป ดังนี้              ยุคหินกลาง (ปากน้ําสิชล)
      จากหลักฐานทางด้านโบราณคดีที่ได้จากการสํารวจภาคสนามทางโบราณคดีของกรมศิลปากรในปี พ.ศ. ๒๕๒๔ ได้พบเครื่องมือหินที่เก่าแก่ (จากการเปรียบเทียบโดยถือตามลักษณะเครื่องมือ) จัดเป็นเครื่องมือยุคไพลสโตซีนตอนปลายที่ถ้ําตาหมื่นยม อำเภอช้างกลาง เครื่องมือหินดังกล่าวนี้มีลักษณะกะเทาะหน้าเดียว รูปไข่ คมรอบ ปลายแหลม ด้านบนคล้ายรอยโดนตัดคล้ายกับลักษณะของขวานกําปั้นที่พบที่บ้านไทรโยค จังหวัดกาญจนบุรี และจัดว่าเป็นเครื่องมือหินยุคกลาง (อายุราว ๑๑,๐๐๐-๘,๓๕๐ ปี) หรือมีลักษณะเหมือนเครื่องมือหินวัฒนธรรมโฮบินเนียน ดังนั้นจึงอาจจะกล่าวได้ว่าในจังหวัดนครศรีธรรมราชได้มีมนุษย์เข้ามาอาศัยอยู่ตั้งแต่ยุคหินกลางเป็นอย่างน้อย เป็นต้นมา
           ยุคหินใหม่
    ยุคหินใหม่ (อายุราว ๓,๙๐๐-๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว) ได้พบเครื่องมือเครื่องใช้และภาชนะดินเผาในยุคนี้กระจัดกระจาย โดยทั่วไปทั้งที่บริเวณถ้ําและที่ราบของจังหวัด นครศรีธรรมราช เช่น พบเครื่องหินที่มีป่าตัวขวานยาวใหญ่ (บางท่านเรียกว่า “ระนาดหิน”) ที่อําเภอท่าศาลา นอกจากนี้ได้พบขวานหินแบบจะงอยปากนก มีดหิน สิวหิน และหม้อสามขา เป็นต้น ในหลายบริเวณของจังหวัดนครศรีธรรมราชแสดงว่าในยุคนี้ได้เกิดมีชุมชนขึ้นแล้วและชุมชนกระจัดกระจายโดยทั่วไป ซึ่งอาจจะตีความได้ว่าชุมชนในยุคนี้เองที่ได้พัฒนามาเป็นบ้านเมืองและมีอารยธรรมที่สูงส่งในระยะต่อมายุคโลหะ
            ยุคโลหะ
         ยุคโลหะ (อายุราว ๒,๕๐๐-๒,๒๐๐ ปีมาแล้ว) พบหลักฐานทางโบราณคดีที่สําคัญของยุคนี้ คือกลองมโหระทึกสําริดในนครศรีธรรมราชถึง ๓ ใบ คือที่บ้านเกตุกาย ตําบลท่าเรือ อําเภอเมือง ที่คลองอุดด้วน อําเภอฉวาง และที่อําเภอสิชล กลองมโหระทึกดังกล่าวนี้จัดอยู่ในวัฒนธรรมดองซอน ดังนั้นย่อมเป็นการยืนยันได้ว่าในยุคนี้ ชุมชนในนครศรีธรรมราชได้มีการติดต่อหรือแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับชุมชนอื่น ๆ แล้ว การติดต่อดังกล่าวอาจจะโดยการเดินเรือแสดงให้เห็นว่าสังคมหรือชุมชนในนครศรีธรรมราช เริ่มย่างเข้าสู่สังคมเมือง ซึ่งระยะที่กล่าวนี้อาจจะเป็นต้นคริสต์ศักราชหรือพุทธศตวรรษที่ ๕ -๘ ในคัมภีร์มหานิทเทศซึ่งแต่งขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ ๗ ได้กล่าวถึงเมืองท่าที่สําคัญในอินเดีย ลังกา และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ไว้หลายเมือง ในจํานวนเมืองเหล่านี้ตอนหนึ่งได้กล่าวถึงนครศรีธรรมราชไว้ด้วย ดังความตอนหนึ่งที่ว่า... ไปชวา ไปกะมะลิง (ตะมะลิง) ไปวังกะ (หรือวังคะ)...  นอกจากนี้ยังปรากฏในคัมภีร์มิลินทปัญหาซึ่งแต่งขึ้นในระยะเดียวกันกับคัมภีร์มหานิทเทศด้วยคําว่า “กะมะลิง” หรือ “ตะมะลิง” หรือ “กะมะลี” หรือ “ตะมะลี” จีนเรียกว่า “ตั้งมาหลิ่ง” เจาชกัวเรียก “ตัน-มาลิง” ในศิลาจารึกเรียก “ตามพรลิงค์” คือเมืองนครศรีธรรมราชโบราณ แสดงว่าในระยะนี้เมืองนครศรีธรรมราชโบราณเป็นเมืองที่มีความเจริญทางด้านการค้าหรือเป็นตลาดการค้าที่สําคัญในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จึงเป็นที่รู้จักกันดีในหมู่นักเดินเรือและพ่อค้าชาวอินเดีย อาหรับ และจีน ในพุทธศตวรรษที่ ๙-๑๐ นอกจากเอกสารของต่างชาติจะกล่าวถึงนครศรีธรรมราชในระยะนี้แล้ว ได้มีการค้นพบพระวิษณุศิลาอันเป็นเทวรูปของศาสนาพราหมณ์กลุ่มที่เก่าแก่ที่สุดในประเทศไทยและภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จํานวน ๓ องค์ในภาคใต้ พระวิษณุในกลุ่มนี้จํานวน ๒ องค์ ค้นพบในจังหวัดนครศรีธรรมราช คือองค์แรกค้นพบที่หอพระนารายณ์ อําเภอเมือง ต่อมาย้ายไปประดิษฐาน ณ วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร และ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาตินครศรีธรรมราช องค์ที่ ๒ ค้นพบที่วัดพระเพรง ตําบลนาสาร อําเภอเมือง และปัจจุบันนี้จัดแสดงอยู่ ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติวัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร นครศรีธรรมราช เทวรูปกลุ่มนี้มีอายุในราวพุทธศตวรรษที่ ๙-๑๐ เพราะเหตุว่าแสดงให้เห็นถึงอิทธิพลของศิลปะอินเดียสมัยมถุราและอมราวดี ตอนปลาย (พุทธศตวรรษที่ ๙-๑๐) นอกจากนี้ในชุมชนโบราณสิชลซึ่งตั้งอยู่บนแนวสันทรายที่ทอดตัวในแนวเหนือ-ใต้ โดยเป็นแนวตั้งแต่เขตอําเภอขนอม ผ่านลงมายังอําเภอสิชล อําเภอท่าศาลา และอําเภอเมืองนครศรีธรรมราช ซึ่งยาวประมาณ ๑๐๐ กิโลเมตร และอยู่ห่างจากชายฝั่งอ่าวไทยไปประมาณ ๕-๑๐ กิโลเมตร ได้ค้นพบโบราณวัตถุและโบราณสถานที่ได้รับอิทธิพลของศาสนาพราหมณ์มากมาย ด้วยสภาพภูมิศาสตร์ที่เอื้ออํานวยต่อการพัฒนาทางอารยธรรมและการตั้งถิ่นฐานของมนุษยชาติ เพราะที่ราบชายฝั่งทะเลอันกว้างใหญ่ไพศาลเหมาะแก่การกสิกรรม มีอ่าวและแม่น้ําหลายสายที่เหมาะแก่การจอดเรือและคมนาคม มีแหล่งน้ําสําหรับการบริโภค และตั้งอยู่ในทําเลที่เป็นชายฝั่งทะเลเปิดอันเหมาะแก่การเป็นสถานการค้าและแวะพักสินค้ามาแต่โบราณ ทําให้ชุมชนโบราณแห่งนี้มีพัฒนาการสูงส่งมาแต่อดีตเหมือนกับชุมชนอื่น ๆ บนคาบสมุทรไทยอันเป็นศูนย์กลางหรือจุดนัดพบระหว่างอารยธรรมและการค้าของพ่อค้าวานิช ในทะเลจีนใต้แห่งมหาสมุทรแปซิฟิกกับทะเลอันดามันแห่งมหาสมุทรอิมเดีย หรืออีกนัยหนึ่งคือ “จุดนัดพบระหว่าง ตะวันออกกับตะวันตก” หากแต่เพราะสภาพภูมิศาสตร์ที่เหมาะสมกว่าทําให้ชุมชนโบราณ สิชลพัฒนาการได้อย่างรวดเร็วและกว้างใหญ่ไพศาลมาก ทั้งนี้เพราะสภาพภูมิศาสตร์โบราณคดีที่เอื้ออํานวยต่อการตั้งถิ่นฐานเช่นนี้ ย่อมเหมาะสําหรับการพัฒนาอารยธรรมของมนุษย์โบราณในแหล่งโบราณคดีชายฝั่งทะเลมาก โดยเฉพาะในยุคกึ่งก่อนประวัติศาสตร์ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ จากหลักฐานทางโบราณคดีที่ค้นพบในภาคใต้ ปรากฏว่าลักษณะภูมิศาสตร์โบราณคดีมีอิทธิพลต่อการตั้งหลักแหล่งมาตั้งแต่ก่อนประวัติศาสตร์แล้วได้วิวัฒนาการมาตามลําดับ ดังจะเห็นได้อย่างชัดเจนในการตั้งหลักแหล่งชุมชนที่เป็นบ้านเป็นเมืองของประชาชนในภาคใต้มาตั้งแต่โบราณ กล่าวคือบริเวณที่มีความเจริญสูงขั้นเป็นสังคมเมืองอยู่ทางฝั่งตะวันออกเป็นส่วนใหญ่ ส่วนทางฝั่งตะวันตกประชาชนที่ตั้งหลักแหล่งมี ๒ พวก ซึ่งมีวัฒนธรรมแตกต่างกันคือพวกแรกได้แก่คนพื้นเมืองที่มีความเป็นอยู่ล้าหลัง มีอาชีพประมงหรือล่าสัตว์ และทําไร่เลื่อนลอยอยู่กันเป็นชุมชนเล็ก ไม่สามารถขยายตัวเป็นเมืองใหญ่ได้ ส่วนพวกที่สองเจริญสูงกว่าแต่มักจะเป็นชาวต่างชาติ เช่น พ่อค้าหรือนักแสวงโชคที่เข้ามาตั้งหลักแหล่งพักสินค้าหรือขุดแร่ธาตุเป็นสินค้า ชุมชนพวกหลังนี้อาจจะขยายตัวเป็นเมืองได้ จากการศึกษาทางโบราณคดีที่ผ่านมากล่าวได้ว่าได้ค้นพบชุมชนโบราณที่เก่าแก่ในคาบสมุทรไทยในช่วงต่อเนื่องของยุคสําริดกับยุคเริ่มแรกของการเข้าสู่สมัยประวัติศาสตร์ของประเทศไทย
       ยุคอาณาจักรศรีวิชัย
       อาณาจักรศรีวิชัยหรืออาณาจักรศรีโพธิ์ ก่อตั้งโดยราชวงศ์ไศเลนทร์ในช่วงที่อาณาจักรฟูนันล่มสลาย มีอาณาเขตครอบคลุมมลายู เกาะชวา เกาะสุมาตรา ช่องแคบมะละกา ช่องแคบซุนดา และบริเวณภาคใต้ของประเทศไทย โดยมีศูนย์กลางอยู่บริเวณจังหวัดสุราษฎร์ธานีของประเทศไทยในปัจจุบัน พื้นที่อาณาจักรแบ่งได้สามส่วน คือส่วนคาบสมุทรมลายู เกาะสุมาตรา และเกาะชวา โดยส่วนของชวาได้แยกตัวออกไปตั้งเป็นอาณาจักรมัชปาหิต ต่อมาเมื่ออาณาจักรศรีวิชัยอ่อนแอลง อาณาจักรมัชปาหิตได้ยกทัพเข้ามาตีศรีวิชัย ได้ดินแดนสุมาตราและบางส่วนของคาบสมุทรมลายูไป และทำให้ศรีวิชัยล่มสลายไปในที่สุด ส่วนพื้นที่คาบสมุทรที่เหลือ ต่อมาเชื้อพระวงศ์จากอาณาจักรเพชรบุรี ได้เสด็จมาฟื้นฟูและตั้งเป็นอาณาจักรนครศรีธรรมราช ศาสตราจารย์ยอร์ช เซเดส์ ได้ระบุว่าศรีวิชัยสถาปนาในช่วงเวลาก่อนปี พ.ศ. ๑๒๒๕ เล็กน้อย มีการพบศิลาจารึกภาษามลายูโบราณเกี่ยวกับอาณาจักรศรีวิชัยทั้งที่สุมาตรา และที่วัดเสมาเมืองจังหวัดนครศรีธรรมราชและพบศิลาจารึกภาษาสันสกฤต เมืองไชยา ระบุว่าศรีวิชัยเป็นเมืองท่าค้าพริก ดีปลี และพริกไทยเม็ด โดยมีต้นหมากและต้นมะพร้าวจำนวนมาก หลวงจีนอี้จิงเคยเดินทางจากเมืองกวางตุ้ง ประเทศจีนโดยเรือของพวกอาหรับ ผ่านฟูนันมาพักที่อาณาจักรศรีวิชัยในเดือน ๑๑ พ.ศ. ๑๒๑๔ เป็นเวลา ๒ เดือน ก่อนที่จะเดินทางต่อผ่านเมืองไทรบุรี ผ่านหมู่เกาะคนเปลือยนิโคบาร์ ถึงเมืองท่าตามพรลิงก์ที่อินเดียเพื่อสืบทอดพระพุทธศาสนา หลวงจีนอี้จิงบันทึกไว้ว่าพุทธศาสนาแบบมหายานเจริญรุ่งเรืองในอาณาจักรศรีวิชัย ประชาชนทางแหลมมลายูเดิมส่วนใหญ่นับถือพระพุทธศาสนา แต่ก็ได้ติดต่อกับพ่อค้าอาหรับมุสลิมที่เดินทางผ่านเพื่อไปยังประเทศจีน ดังนั้นในเวลาต่อมาศาสนาอิสลามจึงได้เผยแพร่ไปยังมะละกา กลันตัน ตรังกานู ปาหัง และปัตตานี จนกลายเป็นรัฐอิสลามไป ต่อมาในปี พ.ศ. ๑๕๖๘ อาณาจักรศรีวิชัยได้ตกอยู่ใต้อำนาจและกลายเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรมัชปาหิตของชวาในปี พ.ศ. ๑๙๔๐ แต่มีหลักฐานจากตำนานเมืองเพชรบุรีว่าอาณาจักรศรีวิชัยได้ล่มสลายไปก่อนหน้านี้แล้ว เพราะตำนานฯ ระบุว่าก่อนพระพนมวังจะได้สถาปนาอาณาจักรนครศรีธรรมราชในปี พ.ศ. ๑๘๓๐ นครศรีธรรมราชมีสภาพเป็นเมืองร้างมาก่อน การปกครองของอาณาจักรศรีวิชัย แคว้นพาลี้ (ศุกโฃทัย) เป็นเมืองบกในปกครองของราชอาณาจักรศรีวิชัยที่ไชยาเหมือนกับเมืองอู่ทอง กาฬสินธุ์ อุบล และละโว้ (ลพบุรี) เมืองออกเมืองขึ้นที่อยู่บนบกจะขึ้นกับ “นายก” ซึ่งเป็นรองมหาราชศรีวิชัยอันดับที่ ๑ ส่วนเมืองชายทะเลของศรีวิชัยจะขึ้นสังกัดกับรองมหาราชศรีวิชัยองค์ที่ ๒ เรียกชื่อตำแหน่งว่า “มหาอุปจักรพรรดิ์” จะใช้กองทัพม้าที่อยู่ในกองทัพเรือในการไปตรวจราชการและทำศึกสงครามปราบขบถ ส่วนเมืองชั้นในจะขึ้นตรงกับมหาราชแห่งศรีวิชัย คำว่า "ศรีวิชัย" เป็นฉายาของอาณาจักร “ศรีโพธิ์” ที่ไชยา และอาณาบริเวณใกล้เคียงนับถือศาสนาพุทธมหายาน หรือฮินดู-พุทธ โดย “ศรี” หมายถึงพราหมณ์ และ “โพธิ์” หมายถึงพระพุทธเจ้า อาณาจักรศรีโพธิ์ที่ไชยาจะมีอายุอยู่ระหว่างปี พ.ศ. ๑๒๐๒-๑๗๕๙ หรือ พ.ศ. ๑๒๐๐-๑๘๐๐ ต้นตอของศรีวิชัย กษัตริย์องค์แรกของศรีโพธิ์ คือหะนิมิตเป็นมหาราช มีฉายาเป็นเทพเจ้าว่า “พระอินทร์” ผู้สร้างธาตุไชยเมื่อปี พ.ศ. ๑๒๓๑ และสร้างพระแก้วมรกตเมื่อปี พ.ศ. ๑๒๓๓ มีโอรสองค์เอกชื่อเป็นเทพเจ้าว่าพระวิษณุที่ ๑ มาปกครองเมืองพระเวียงนครศรีธรรมราช แล้วเลยไปปกครองศรีวิชัยที่ชวา (อินโดนีเซีย) ในปี พ.ศ. ๑๒๙๐ และเป็นผู้เริ่มต้นสร้างบรมพุทโธ ศาสนสถานแบบฮินดู-พุทธ มีโอรสองค์เอกชื่อเป็นเทพเจ้าว่าพระเจ้าวิษณุที่ ๒ เข้ามายึดครองนครศรีธรรมราชได้ในปี พ.ศ. ๑๓๑๐ แล้วรวบรวมศรีโพธิ์ทั้ง ๓ อาณาจักรเป็นหนึ่งเดียวเรียกว่า "สัมโพธิ์" แปลว่ารวมโพธิ์ราชาหรือโพธิ์ตรัสรู้ ๓ แห่งเข้าด้วยกัน จึงเรียกว่าสัมฮุดชี แปลว่ารวมพระเจ้า ๓ องค์เข้าด้วยกัน ( ๓ แห่ง) คำว่า "ศรีวิชัย" ศาสตราจารย์ ยอร์ซ เซเดส์ ผู้เชี่ยวชาญโบราณคีและประวัติศาสตร์ชาวฝรั่งเศส ได้มาขุดค้นวัดเสมาชัยกับสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ พระบิดาประวัติศาสตร์ไทยเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๖๑ ปลายรัชสมัยรัชกาลที่ ๖ พบศิลาจารึกหลักที่ ๒๓ ที่จารึกเมื่อปี พ.ศ. ๑๒๑๘ มีชื่อ “ศรีวิชัย” อยู่มากมาย ท่านเลยอนุมานเอาว่าอาณาจักรนี้น่าจะชื่อว่าศรีวิชัย พร้อมกับพระพุทธรูปยืนองค์หนึ่งที่แสดงอภินิหารมากมาย ปัจจุบันพระพุทธรูปองค์นี้ประดิษฐานอยู่ใต้วิหารโพธิลังกาวัดพระธาตุ ส่วนพระมหากษัตริย์พระเจ้าวิษณุที่ ๒ ศิลาจารึกหลักนี้เรียกว่า “พระเจ้าศรีวิชเยนทรราชา”
            ยุคเมือง  ๑๒ นักษัตร
       หลักการปกครองของอินเดียโบราณตั้งแต่สมัยอาณาจักรไอราวดีในลุ่มน้ำสินธุเป็นต้นมา มักจะมีเมืองบริวารทั้ง ๑๐ หมายถึง ๑๐ ทิศ คือทิศทั้ง ๘ หรือเมืองทั้ง ๘ และเมืองบนสวรรค์และเมืองใต้ดิน หรือเมืองสวรรค์และเมืองบาดาล แต่ในความเป็นจริงเป็นไปไม่ได้ แต่ก็ต้องมีเมืองที่ ๙ และเมืองที่ ๑๐ ให้ครบตามลัทธิความเชื่อเพราะเหตุเมือง ๒ เมืองนี้ จึงมักจะอยู่ในแนวเหนือใต้ของเมืองเอกมากที่สุด ในสมัยศรีวิชัยยุคแรกประมาณปี พ.ศ. ๑๒๐๐-๑๓๐๐ ก็มีเมืองนครทั้ง ๑๐ เป็นเมืองบริวาร เมื่อพระเจ้าศรีวิชเยนทรราชยึดครองนครศรีธรรมราชแล้ว จึงมีพระราชดำริสร้างเมืองบริวารขึ้นเองโดยสนับสนุนเมืองขึ้น ยกกองทัพไปปราบหรือดำเนินการด้านการฑูตหรือเมืองเหล่านั้นมาร่วมเป็นเครือข่ายจนได้เมืองบริวารถึง ๕ เมือง และสามารถดึงนครทั้ง ๑๐ ของศรีวิชัยลงมาร่วมด้วยเป็นนครทั้ง ๑๕ ราว ๆ ปี พ.ศ. ๑๓๒๕ พร้อมกับการเฉลิมฉลองพระธาตสร้างใหม่ทรงศรีวิชัย และมีการสมโภชพระธาตุด้วยการนำการเล่นเงาแบบฉายานาฏกะของพราหมณ์ เข้ามาใช้จนเป็นต้นตอของการเล่นหนังตะลุง ในยุคต่อมาตั้งแต่ปี พ.ศ. ๑๔๔๐ อาณาจักรศรีวิชัยที่ชวาอินโดนีเซีย ก็เริ่มเสื่อมอำนาจลง ทำให้ศรีวิชัยที่นครศรีธรรมราชโดดเด่นยิ่งขึ้นจนกลายเป็นศูนย์กลางของอาณาจักรศรีวิชัยทั้ง ๓ ได้โดยไม่ยากนัก ต่อมาในปี พ.ศ. ๑๗๗๓ พระเจ้าจันทรภาณุศรีธรรมาโศกราชประกาศอิสรภาพ (ตามที่ศิลาจารึกหลักที่ ๒๔ วัดเสมาเมืองจารึกไว้ว่า) ได้ยกกองทัพเรืออันเกรียงไกรข้ามมหาสมุทรอินเดียไปตีลังกา ครั้งที่ ๑ เมื่อ พ.ศ. ๑๗๙๐ ได้พระพุทธสิหิงค์มาโดยนางพญาเลือดขาว พระแม่เจ้าอยู่หัว ได้เสด็จไปรับแทนประมาณ พ.ศ. ๑๗๙๑ พร้อมช้างพระที่นั่งเอกตัวแทนพระเจ้าจันทรภาณุ ต่อมา พ.ศ. ๑๘๑๓ ทรงยกทัพเรือไปตีลังกาครั้งที่ ๒ โดยหวังจะได้บาตรของพระพุทธเจ้า แต่ ชวากะหรือศรีวิชัยที่ไชยากับพวกโจฬะอินเดียเป็นไส้ศึกจึงทรงแพ้ศึกครั้งนี้และสวรรคต ทรงสร้างพระธาตุเจดีย์รูปทรงลังกาดังที่เห็นปัจจุบัน ใน พ.ศ. ๑๗๙๐ และพระเจ้าแผ่นดินองค์นี้มีเมืองบริวารเป็นนครทั้ง ๑๒Ž โดยใช้รหัสกลุ่มดาวเป็นรหัสเมืองออกเมืองขึ้นทั้ง ๑๒ เมือง เรียกว่าเมือง ๑๒ นักษัตร 
         ลำดับเรื่องราวการก่อเกิดของนครศรีธรรมราช สามารถสรุปได้ดังนี้

      จากหลักฐานตํานานเมืองนครศรีธรรมราช ตํานานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ตลอดถึงวรรณกรรมเรื่องพระนิพพานสูตรทุกสํานวนต่างยืนยันให้เห็นอย่างชัดเจน ถึงความรุ่งเรืองไพศาลของนครศรีธรรมราช ในยุคดังกล่าวและสามารถควบคุมหัวเมืองอื่น ๆ ได้ทั่วถึงคาบสมุทร มีแสนยานุภาพเกรียงไกรถึงขนาดกรีธาทัพไปตีลังกาถึง ๒ ครั้ง เหนือสิ่งอื่นใดราชวงศ์ศรีธรรมาโศกราช ได้สถาปนาพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ ขึ้นอย่างมั่นคงในนครศรีธรรมราช มีการบูรณะพระเจดีย์เดิมให้เป็นทรงระฆังคว่ำ อันเป็นศิลปะลังกา จนนครศรีธรรมราชกลายเป็นศูนย์กลางวัฒนธรรม เป็นเมืองแม่แห่งวัฒนธรรมที่ได้ถ่ายทอดศิลปวัฒนธรรมไปยังหัวเมืองอื่น ๆ รวมทั้งสุโขทัย ซึ่งในเวลานั้นเพิ่งเริ่มก่อตัวขึ้นเป็นราช ธานีทางภาคเหนือตอนล่างใหม่ ๆ ในช่วงแรกของการตั้งกรุงรัตนโกสินทร์เป็นราชธานี คือสมัยสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ได้แต่งตั้งอุปราช (พัฒน์) บุตรเขยของพระเจ้านครศรีธรรมราช (หนู) ขึ้นเป็นเจ้าพระยานครศรีธรรมราช เจ้าพระยานครนครศรีธรรมราช (พัฒน์) รับราชการมาจนถึงปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ ๒) จึงได้กราบทูลลาออกจากตําแหน่งด้วยเห็นว่าชราภาพมากแล้ว พระองค์จึงได้โปรดเกล้าฯ แต่งตั้งพระบริรักษ์ภูเบศร ผู้ช่วยราชการเมืองนครศรีธรรมราชเป็นเจ้าเมืองนครศรีธรรมราชต่อมา ต่อมาได้กระทำความดีความชอบในราชการจนได้รับการแต่งตั้งเป็นเจ้าพระยานครศรีธรรมราชคนทั่วไปรู้จักในนามเจ้าพระยานครน้อย เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ) ตามหลักฐานทางราชการกล่าวว่าเป็นบุตรเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (พัฒน์) แต่คนทั่วไปทราบกันว่าเป็นโอรสพระเจ้ากรุงธนบุรี เจ้าพระยานครศรีธรรมราชผู้นี้มีความสามารถ ได้ปราบปรามหัวเมืองมลายูได้สงบราบคาบเป็นนักการทูตที่สําคัญคนหนึ่ง โดยเฉพาะการเจรจากับอังกฤษในช่วงสมัยของรัชกาลที่ ๒-๓ ทําให้เมืองนครศรีธรรมราชมีอิทธิพลต่อหัวเมืองมลายู เป็นที่น่านับถือยําเกรงแก่บริษัทอังกฤษซึ่งกําลังแผ่อิทธิพลทางการค้าขายและทางการเมือง ในภาคพื้นเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ นอกจากนี้เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ) ยังเป็นผู้มีฝีมือในทางช่างหลายอย่างเช่นฝีมือในทางการต่อเรือจนได้รับสมญาว่าเป็น "นาวีสถาปนิก" และในสมัยรัชกาลที่ 4 เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย) ก็ได้ถวายพระแท่นถมตะทองและพระราชยานถมอีกด้วย ภายหลังที่เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ) ถึงแก่อสัญกรรม เจ้าเมืองนครศรีธรรมราชคนถัดมาคือเจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง) ผู้บุตรไม่เข็มแข็งเท่าที่ควรเป็นเหตุให้หัวเมือง กระด่างกระเดื่อง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๕) ได้ทรงแก้ไขจัดการปกครองหัวเมืองปักษ์ใต้ โดยให้มีการปกครองเป็นมณฑลนครศรีธรรมราชจึงเป็นมณฑลหนึ่งของประเทศไทย โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาสุขุมนัยวินิต (ปั้นสุขุม ) เป็นข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลนครศรีธรรมราช ในปี พ.ศ. ๒๔๓๙  เมื่อวันที่ ๒๕ กันยายน ร.ศ. ๑๑๕ (พ.ศ. ๒๔๓๙) พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ รวมเมืองนครศรีธรรมราช เมืองสงขลา และเมืองพัทลุง ตั้งเป็นมณฑลนครศรีธรรมราช ประกอบด้วยเมืองเหล่านี้คือ           
            เมืองนครศรีธรรมราช มี ๙ อำเภอ ประกอบด้วย

            เมืองสงขลา มี ๕ อําเภอ ประกอบด้วย

            เมืองพัทลุง แบ่งเป็น ๓ อําเภอ ประกอบด้วย

        ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๖) ได้มีการเปลี่ยนแปลงการบริหารราชการแผ่นดินด้านการปกครองหัวเมือง ได้โปรดฯ ให้มีการแต่งตั้งตําแหน่งอุปราชปักษ์ใต้ขึ้นเพื่อปกครองหัวเมืองปักษ์ใต้ทั้งหมด ในการนี้ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯแต่งตั้งสมเด็จเจ้าฟ้ายุคลทิฆัมพร กรมหลวงลพบุรี ราเมศวร์ดํารงตําแหน่ง อุปราชปักษ์ใต้ จนกระทั่งได้มีการเปลี่ยนแปลงการปกครองในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ จึงได้ยุบมณฑลนครศรีธรรมราชลงเป็นจังหวัดหนึ่งของราชอาณาจักรไทย และดํารงฐานะดังกล่าวเรื่อยมาจนปัจจุบัน
          
          ชื่อบ้านนามเมือง
          ๑. อําเภอเมืองนครศรีธรรมราช
           นครศรีธรรมราช หมายถึงเมืองที่มีราชาทรงธรรมซึ่งเป็นศรีสง่า จากหลักฐานศิลาจารึกและเอกสารโบราณเรียกนครศรีธรรมราชในอดีตไว้หลายชื่อประกอบด้วย

          ๒. อำเภอขนอม
               ขนอม บางตำนานกล่าวว่าชื่ออําเภอนี้มาจากชื่อเมืองตระนอม ที่ปรากฏในตํานานเมืองนครศรีธรรมราช บ้างตำราก็ว่ามาจากชื่อบ้านเขาล้อมแล้วเปลี่ยนเสียงเป็น “ขนอม” อำเภอขนอมเคยเป็นตําบลหนึ่งของอําเภอสิชลมาก่อน ต่อมาได้ยกฐานะขึ้นเป็นอําเภอ เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๒
​​​​​​          ๓. อำเภอจุฬาภรณ์
              จุฬาภรณ์ชื่ออําเภอนี้ได้รับพระบรมราชานุญาตให้ใช้พระนามสมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี กรมพระศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี โดยตั้งเป็นอําเภอเมื่อวันที่ ๗ มีนาคม พ.ศ. ๒๕๓๗ อําเภอจุฬาภรณ์ เคยเป็นตําบลหนึ่งของอําเภอร่อนพิบูลย์ เรียกว่าตําบลสามตําบล ซึ่งชาวบ้านหมายถึงสามวัง คือวังไส วังฆ้อง และ วังนาหมอบุญ ซึ่งเรืองเล่าว่า...วังทั้ง ๓ นี้เคยเป็นที่ประทับของขุนนางสมัยกรุงศรีอยุธยา เมื่อครั้งเสียกรุงฯ แก่พม่า เมื่อ พ.ศ. ๒๓๑๐ ต่อมายกฐานะบ้านสามวังเป็นตําบลชื่อสามตําบล ซึ่งยู่ในเขตอําเภอชะอวด ต่อมารวมกับบางตําบลในเขตอําเภอร่อนพิบูลย์ แล้วจัดตั้งเป็นอําเภอจุฬาภรณ์
         ๔. อำเภอฉวาง
              คําว่า “ฉวาง” มาจากเมืองขวาง ปรากฏในทําเนียบขุนนางเมืองนครศรีธรรมราชว่า “ขุนราชเมืองขวาง” การเรียกชื่อเมืองนี้มักเรียกคู่กับเมืองสระ จึงมีชื่อในเอกสารโบราณว่า “เมืองขวางเมืองสระ”ชุมชนตามฝั่งแม่น้ำตาปีข้ามฝั่งจากตะวันตกไปยังฝั่งตะวันออก โดยมีภูเขาขวางเป็นเครื่องหมายสําคัญ จึงเรียกชุมชนที่นี้ว่า “เมืองขวาง” ต่อมาเพี้ยนเสียงกลายเป็นฉวาง ต่อมาฉวางได้ยกฐานะเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๔๓
         ๕. อำเภอเฉลิมพระเกียรติ
              อำเภอเฉลิมพระเกียรติ เกิดจากการรวมตําบลเชียรเขา ตําบลดอนตรง และตําบลสวนหลวง ซึ่งอยู่ในเขตของอําเภอเชียรใหญ่ ผนวกกับตําบลทางพูน ของอําเภอร่อนพิบูลย์ จัดตั้งเป็นอําเภอเฉลิมพระเกียรติขึ้นเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๓๙ ชื่ออําเภอนี้แสดงถึงพระเกียรติคุณของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่ หัวภูมิพลอดุลยเดช ซึ่งราษฎรชาวนครศรีธรรมราชล้วนยกย่องเทิดทูน
         ๖. อำเภอชะอวด
              ชะอวดนี้มาจากคําว่า “เชือกอวด” หรือ “ย่านอวด” (ย่านหมายถึงเถาวัลย์) ย่านอวดเป็นชื่อเถาวัลย์ชนิดหนึ่ง โดยบริเวณนี้มีพันธุ์เถาไม้ประเภทนี้มาก ชาวบ้านนิยมนํามาผูกมัดสิ่งของแทนเชือกหวาย เพราะมีความเหนียวแน่นและคงทน ต่อมาคําว่า “เชือกอวด” เสียงหน้ากร่อนเป็น “ชะอวด” ชะอวดจัดตั้งเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๙๖ อำเภอชะอวดเป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัด นครศรีธรรมราช ตั้งอยู่ทางตอนใต้ของจังหวัด นครศรีธรรมราช มีสภาพพื้นที่บริเวณด้านตะวันออกเป็นที่ราบลุ่มและป่าพรุ ส่วนบริเวณด้านตะวันตกเป็นที่ราบเชิงเขาและเทือกเขา ส่วนใหญ่เป็นป่าสงวนแห่งชาติสภาพพื้นที่ของอำเภอชะอวดแบ่งออกเป็น ๓ ส่วน ประกอบด้วย
             ๑. บริเวณที่ราบใช้เป็นที่อยู่อาศัย ทำนา ทำสวนยางพารา และสวนผลไม้ ได้แก่ตำบลขอนหาด ตำบลท่าเสม็ด และตำเกาะขันธ์
             ๒. บริเวณที่ราบลุ่มเนินทรายและพรุ มีการปลูกมะม่วงทิมพานต์ มะพร้าว และทำนา ได้แก่ตำบลชะอวด บ้านตูล และตำบลเคร็ง
             ๓. บริเวณที่ราบภูเขา มีการทำนา ทำสวน ทำสวนยางพารา มีป่าไม้ แร่พลวงเงิน แร่พลวงทอง ได้แก่ตำบลวังอ่าง ตำบลเขาพระทอง และตำบลควนหนองหงษ์ 
             แหล่งท่องเที่ยว
             - ถํ้าวังนายพุฒ ตั้งอยู่ที่หมู่ที่ 5 ตำบลอ่าง อำเภอชะอวด จังหวัด นครศรีธรรมราช เป็นถํ้าที่มีความสวยงามวิจิตรตระการตาด้วยหินงอก หินย้อย ประดับประดา มีความกว้างประมาณ 10 เมตร ความยาว 200 เมตร และมี ทางลอดทะลุไปอีกด้านหนึ่งได้ และมีลักษณะพิเศษคือ มีถํ้าขนาดเล็กๆ ชอก หลีบถํ้าอีกเป็นจำนวนมาก เป็นที่อาศัยของค้างคาวจำนวนนับพันๆตัว สภาพป่า รอบบริเวณถํ้าก็ยังอุดมสมบูรณ์ปากทางเข้าถํ้าก็เป็นลานหินกว้างรูปร่างแปลกตา
          - ถํ้าคนธรรพ์ อยู่ไม่ไกลจากถํ้าวังนายพุฒนัก เป็นถํ้าขนาดใหญ่ความ ตึกประมาณ 12,000 เมตร เป็นที่อาศัยของค้างคาวจำนวนมากประกอบด้วย หินที่มืสีสันแปลกตา พื้นถํ้าบางช่วงเป็นดินเหนียว นอกจากนี้ยังพบร่องรอบของ ธารนํ้า ใบไม้และรอยเท้าประหลาดที่ชาวบ้านเชี่อกันว่าเป็นรอยเท้าคนธรรท้ ด้านในสุดของถํ้าเป็นนํ้าตกไหลลงสู่ธารนํ้าด้านล่างของถํ้าแทนที่จะไหลมาตาม พื้นถํ้าชึ่งเป็นสิงที่น่าแปลกอีกอย่างหนึ่งเช่นกัน
           - นํ้าตกหน้าโตน เป็นแหล่งท่องเที่ยวที่มีความสวยงาม ตั้งอยู่หมู่ที่ ๖ ตำบลเขาพระทอง อำเภอชะอวด จังหวัดนครศรีธรรมราช มี ๒ แห่ง คือนํ้าตกหน้าโตนเล็ก ยังคงเป็นธรรมชาติ มีป่าไม้อุดมสมบูรณ์ชุ่มชื้นตลอดปี และนํ้าตกหน้าโตนใหญ่ เป็นนํ้าตกที่ตกลงสู่แอ่งนํ้ากว้าง นํ้าใสสะอาดมาก นํ้าตกทั้ง ๒ แห่งนี้เป็นแหล่งธรรมชาติสวยงาม ที่ยังคงความบริสุทธิ์ปราศจากการรบกวนด้วยเทคโนโลยีที่เกิดจากมนุษย์ เหมาะสำหรับเป็นที่พักผ่อนหย่อนใจได้เป็นอย่างดี
        - นํ้าตกหนานสวรรค์ เป็นธารนํ้าตกที่ไหล่ผ่านแนวชั้นหินปูนก่อให้เกิดแอ่งนํ้าน้อยใหญ่ลดหลั่นกันไป ไหลลงสู่อ่างเก็บนํ้าห้วยนํ้าใสท่ามกลางความร่มรื่นของแมกไม้ น้อยใหญ่กับแสงแดดที่ส่องถึงธารนํ้าในวันฟ้าใส ส่งผลให้ธารนี้าตกใสจนสามารถมองเห็นพื้นหินใต้นํ้าได้อย่างชัดเจน
        - อ่างเก็บน้ำห้วยน้ำใส เป็นหนึ่งในโครงการจัดหานํ้าช่วยเหลือราษฎรบ้านควนมีชัย (อันเนื่องมาจากพระดำริ) ตั้งอยู่ที่หมู่ที่ ๖ ตำบลอ่าง อำเภอชะอวด จังหวัด นครศรีธรรมราช และหมู่ที่ ๓ ตำบลลานข่อย อำเภอป่าพะยอม จังหวัดพัทลุง มีพื้นที่ ๓๕,๕๐๐ ไร่ โครงการนี้ก่อสร้างชื้นมาเพื่อเป็นแหล่งนํ้าสำหรับอุปโภค-บริโภคของประชาชนในพื้นที่และบริเวณใกล้เคียง รวมทั้งป้องกันและแก้ปัญหาอุทกภัยในพื้นที่ลุ่มนํ้าปากพนังในเขตอำเภอชะอวด ซึ่งเมื่อก่อสร้างแล้วเสร็จได้กลายเป็นอ่างเก็บนํ้าขนาดใหญ่ ที่มีทิวทัศน์สวยงามจนเป็นแหล่ง ท่องเที่ยวที่น่าสนใจของประชาชนในพื้นที่และใกล้เคียงอีกแหล่งหนึ่ง
         ๗. อำเภอช้างกลาง
               ช้างกลางเดิมเป็นตําบลหนึ่งของอําเภอฉวาง ต่อมาทางราชการเห็นว่าตําบลนี้อยู่ห่างไกลจากอําเภอ จึงรวมเอาตําบลช้างกลาง ตําบลหลักช้าง และตําบลสวนขัน เข้าด้วยกันเพื่อจัดตั้งเป็นกิ่งอําเภอช้างกลางในปี พ.ศ. ๒๕๓๙ ต่อมาได้รับจัดตั้งเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๕๐ คําว่า “ช้างกลาง คือแหล่งที่เตรียมจัดช้างให้แก่กองทัพยามศึกสงคราม ซึ่งแบ่งออกเป็น ๓ กรม คือกรมช้างกลาง กรมช้างขวา และกรมช้างซ้าย ที่ตั้งของกรมช้างกลางของมณฑลนครศรีธรรมราชอยู่อำเภอช้างกลาง ส่วนที่ตั้งกรมช้างขวาอยู่ที่บ้านช้างขวา อําเภอกาญจนดิษฐ์ จังหวัดสุราษฎร์ธานี และกรมช้างซ้ายอยู่ที่บ้านช้างซ้าย อําเภอพระพรหม จังหวัด นครศรีธรรมราช
          ๘. อำเภอเชียรใหญ่
              เชียรใหญ่ คำนี้มีที่มาจากคําว่า “ต้นเคียนใหญ่” หรือ “ตะเคียนใหญ่" ซึ่งอยู่ที่บ้านหม่อมราม ตําบลบ้านกลาง ภายหลังกลายเป็นชื่อ“บ้านตะเคียนใหญ่ นอกจากนี้ยังสันนิษฐานกันว่าบ้านหม่อมรามเป็นที่ตั้งของเมืองพิเชียร จึงเรียกรวมกับบ้านตะเคียนใหญ่กลายเป็น “บ้านพิเซียรตะเคียนใหญ่” ต่อมาเรียกสั้น ๆ ว่า “เชียรใหญ่” เชียรใหญ่ได้ยกฐานะเป็นกิ่งอําเภอในปี พ.ศ. ๒๔๘๐ และยกฐานะ ขึ้นเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๙๐
          ๙. อำเภอถ้ำพรรณรา
               ถ้ำพรรณราเป็นชื่อถ้ำแห่งหนึ่ง สันนิษฐานว่าน่าจะกร่อนเสียงมาจากคําว่า “ถ้ำทองพรรณราย” ซึ่งแปลว่าถ้ำมีทองคําเป็นประกายแพรวพราวสวยงาม ถ้ำพรรณราเดิมมีฐานะเป็นตําบลหนึ่งในอําเภอฉวาง ต่อมาจัดตั้งเป็นกิ่งอําเภอในปี พ.ศ. ๒๕๓๓ และยกฐานะเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๓๘
        ๑๐. อำเภอท่าศาลา
               อำเภอท่าศาลาเดิมชื่อ “อําเภอกลาย” เป็นอําเภอเก่าแก่มาตั้งแต่ พ.ศ. ๒๔๔๑ อดีตมที่ว่าการอําเภออยู่บริเวณชายทะเลคือบริเวณปากน้ำท่าสูงที่วัดเตาหม้อ และที่หมู่บ้านท่าศาลาตามลําดับ เหตุที่มีชื่อท่าศาลา เพราะมีริมคลองเล็ก ๆ สายหนึ่ง ซึ่งแยกจากคลองท่าสูงผ่าน ชาวบ้านจึงได้สร้างศาลาท่าน้ำขึ้นมาสําหรับพักร้อนและเป็นที่จอดเรือ ต่อมาจึงเรียกที่ตรงนั้นว่าท่าศาลาหรือเรียกภาษาถิ่นใต้ว่าท่าหลา
        ๑๒. อำเภอทุ่งสง
                จากเอกสารโบราณของภาคใต้บางฉบับเขียนทุ่งสงเป็นทุ่งสรง แต่โดยทั่วไปจะเข้าใจว่าทุ่งสงมาจากทุ่งส่งของ (คําว่าส่งชาวใต้ออกเสียงเป็นสง) เพราะบริเวณนั้นมีคลองและท่าน้ำสําหรับให้เรือส่งสินค้าไปยังตัวเมืองนครศรีธรรมราชด้านตะวันออก รวมทั้งหัวเมืองฝั่งตะวันตก เช่น ตรัง กระบี่ ทุ่งสงถูกยกฐานะขึ้นเป็นอําเภอตั้งแต่ ปี พ.ศ. ๒๔๔๐ 
        ๑๓. อำเภอทุ่งใหญ่
                ทุ่งใหญ่เดิมมีฐานะเป็นกิ่งอําเภอชื่อกิ่งอำเภอกุแหระขึ้นกับอําเภอทุ่งสง ต่อมาได้ย้ายที่ว่าการกิ่งอําเภอไปอยู่ที่ตําบลท่ายาง จึงเปลี่ยนเป็นกิ่งอําเภอท่ายาง ภายหลังทางราชการเห็นว่าชื่อนี้ไปพ้องกับอําเภอท่ายาง จังหวัดเพชรบุรี จึงเปลี่ยนเป็นกิ่งอําเภอทุ่งใหญ่ ด้วยเหตุพื้นที่เป็นท้องทุ่งกว้างใหญ่ ต่อมายกฐานะเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๐๔
       ๑๔. อำเภอนาบอน
               คำว่านาบอนนี้ปรากฏในทําเนียบข้าราชการเมืองนครศรีธรรมราชมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๒ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เรียกกันว่า “ที่นาบอน” ต่อมาที่นาบอนยกฐานะเป็นตําบลและขึ้นกับอําเภอทุ่งสง ต่อมาทางราชการได้รวมพื้นที่ตําบลนาบอนและตําบลทุ่งสงเข้าด้วยกัน แล้วยกฐานะเป็นกิ่งอําเภอและเป็น อําเภอนาบอนตามลําดับ คําว่านาบอน หมายถึงบริเวณที่นาที่เต็มไปด้วยต้นบอน ซึ่งชาวบ้านที่มาตั้งถิ่นฐานเห็นพรรณไม้นี้เป็นที่เด่นชัด จึงเรียกท้องที่นั้นว่านาบอน นาบอนได้ยกฐานะเป็นอําเภอเมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๔
        ๑๕. อำเภอนบพิตำ
               นบพิตำเดิมเป็นชื่อหมู่บ้านและตําบลริมเทือกเขาหลวงหรือเทือกเขานครศรีธรรมราช ต่อมาได้รวมตําบลนบพิตํา ตําบลกรุงชิง ตําบลกะหรอ และ ตําบลนาเหรง ของเขตอําเภอท่าศาลา ขึ้นเป็นกิ่งอําเภอนบพิตํา ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๓๘ จึงยกฐานะเป็นอําเภอนบพิตํา คําว่านบพิตํา หมายถึงทํานบกั้นน้ำอยู่ในที่ต่ำ แต่บางท่านอธิบายว่านบพิตํา มาจากภาษาทมิฬว่าทํานบติ โดยคําว่า “ทํานบ” หมายถึงที่กั้นน้ำ ส่วนคําว่า “ติรำ” หมายถึงฝั่งน้ำ
         ๑๖. อำเภอบางขัน
                 บางขันเดิมเป็นชื่อตําบลของอําเภอทุ่งสง เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๒๗ มีการจัดตั้งกิ่งอําเภอบางขัน โดยการรวมเข้ากับตําบลบางขัน ตําบลลํานาว และตําบลวังหิน และยกฐานะขึ้นเป็นอําเภอบางขันในปี พ.ศ. ๒๕๓๕ คําว่า “บางขัน” เป็นชื่อลําห้วยสายหนึ่งที่ไหลผ่านหมู่บ้านและมีต้นขันขึ้นชุกชุมในบริเวณนั้น
        ๑๗. อำเภอปากพนัง
                ปากพนัง คำนี้มาจาก “พนัง" ซึ่งเป็นชื่อแม่น้ำสายคือแม่น้ำพนัง มีชุมชนตั้งอยู่ที่ปากน้ำจึงเรียกว่าปากพนังหรือปากน้ำพนังเดิมอําเภอปากพนังมีชื่อว่า “เบี้ยซัด” เพราะตั้งอยู่บนฝั่งปากน้ำพนัง คําว่า "เบี้ยซัด" หมายถึงสถานที่ที่คลื่นซัดเอาเปลือกหอยหรือเบี้ยหอยจากท้องทะเลขึ้นสู่หาด เบี้ยหอยสมัยโบราณใช้เป็นเงินตราแลกเปลี่ยน ที่ฝั่งเบี้ยชัดนี้มีเจ้าหน้าที่คอยดูแลเก็บเบี้ยหอยส่งเมืองหลวง โดยมีนายที่เบี้ยซัด ถือศักดินา ๘๐๐ เป็นหัวหน้าควบคุม ต่อใสอําเภอเบี้ยชัดได้รวมแขวงหรือหัวเมืองสี่แห่งเข้าด้วยกันคือเมืองพนัง เมืองพิเชียร ที่เบี้ยชัด และที่ตรง แล้วยกฐานะขึ้นเป็นอําเภอในปี พ.ศ. ๒๔๔๐ ต่อมาใน พ.ศ. ๒๔๔๕ ได้เปลี่ยนชื่อเป็นอําเภอปากพนัง เพื่อให้ตรงกับชื่อที่ตั้งตัวอําเภอ ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๐๕ อำเภอปากพนังมีแหลมตะลุมพุกซึ่งเป็นที่รู้จักกันโดยทั่วไป คําว่า “ตะลุมพุก” เป็นชื่อปลาน้ำเค็มชนิดหนึ่ง ซึ่งชอบวางไข่ในน้ำจืด ชาวประมงเรียกว่าปลาหลุมพุก และเนื่องจากบริเวณแหลมแห่งนี้มีปลาตะลุมพุกมากชาวบ้านจึงเรียกแหลมนี้ว่าแหลมชุมพุก
         ๑๘. อำเภอพรหมคีรี
                 อำเภอพรหมคีรี เกิดขึ้นจากการรวมเอาตำบล ๓ ตําบลทางทิศตะวันตกของอําเภอเมืองนครศรีธรรมราชเข้าด้วยกัน คือตําบลพรหมโลก ตําบลอินคีรี และตําบลเกาะ เป็นกิ่งอําเภอพรหมคีรี ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๒๔ ยกฐานะเป็นอําเภอพรหมคีรี  คำว่าพรหมคีรีมาจากคําแรกของชื่อตําบลพรหมโลก รวมกับคําสุดท้ายของชื่อตําบลอินคีรี เป็นพรหมคีรี ซึ่งหมายถึงภูเขาในแดนพรหม หรือภูเขาสูงจดแดนพรหม
         ๑๙. อำเภอพระพรหม
                พระพรหมเดิมเป็นตําบลหนึ่งทางทิศใต้ของอําเภอเมืองนครศรีธรรมราช  ต่อมาได้รวมตําบลนาพรุ ตําบลนาสาร ตําบลท้ายสําเภา และตําบลช้างซ้ายเข้าด้วยกัน แล้วยกฐานะเป็น กิ่งอําเภอพระพรหม เมื่อปี พ.ศ. ๒๕๑๗ ต่อมาใน พ.ศ. ๒๕๔๐ จึงยกฐานะเป็นอําเภอ คำว่าพระพรหมนี้เป็นชื่อวัดเก่าแก่วัดหนึ่งที่มีอายุมากกว่า ๕๐๐ ปี โดยภายในวัดมีโบราณวัตถุที่เกี่ยวกับศาสนาพราหมณ์ ที่สําคัญคือเทวรูปพระพรหม ซึ่งชาวบ้านมีความศรัทธาและรู้สึกภูมิใจจึงนํามาเป็นชื่อวัดและเป็นชื่ออําเภอ
          ๒๐. อำเภอพิปูน
                  พิปูนนี้เคยเป็นหัวเมืองที่สำคัญหัวเมืองหนึ่งในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ เรียกกันว่าหัวเมืองพิปูน ต่อมาได้ถูกปรับเป็นตําบลในเขตการปกครองของอําเภอฉวาง จากนั้นมีการรวมตําบลพิปูนและตําบลกะทูนเข้าด้วยกัน แล้วยกฐานะขึ้นเป็นอําเภอพิปูนในปี พ.ศ. ๒๕๑๕ คําว่า "พิปูน" มาจากทุ่งปูนหรือที่ปูน หมายถึงทุ่งที่ทําปูนขาว โดยการนําหินปูนมาเผาให้สุก เมื่อเย็นลงก็ได้ปูนขาวมาใช้ในการก่อสร้าง ส่วนชื่อกะทูนนั้นมีเรื่องเล่ากันมาว่า…สมัยก่อนชาวบ้านตําบลนี้นิยมทูนของไว้บนศีรษะ ต่อมาเติมค่าว่า “กะ” นําหน้า เป็น “กะทูน จากนั้นต่อมาในปี พ.ศ. ๒๔๔๐ พระยาสุขุมนัยวินิต ข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลนครศรีธรรมราช ได้ออกคําสั่งไว้ในรายงานสํามะโนครัวราษฎรนครศรีธรรมราชว่า ห้ามชาวกะทูนทูนของเข้าไปในบริเวณชุมชน เพราะบางคนทําสิ่งของที่ทนอยู่บนศีรษะตกหล่นทําให้พื้นถนนสกปรก ชาวกะทูนจึงเลิกและไม่นิยมทูนของไว้บนศีรษะตั้งแต่บัดนั้น
         ๒๑. อำเภอร่อนพิบูลย์
                ร่อนพิบูลย์เดิมมีฐานะเป็นหมู่บ้านชื่อว่า “บ้านร่อน” หมายถึงชาวบ้านส่วนใหญ่มีอาชีพร่อนแร่ สินแร่สําคัญคือดีบุก วุลแฟรม และพลวง เป็นต้น ต่อมาได้ยกเป็นตําบลชื่อตำบลที่ร่อน ต่อมาในปี พ.ศ. ๒๕๔๗ ได้ยกฐานะเป็นอําเภอ คำว่าร่อนพิบูลย์ หมายถึงท้องถิ่นที่มีการร่อนแร่ได้ผลอุดมสมบูรณ์
         ๒๒. อำเภอลานสกา
                 อำเภอลานสกา เกิดจากการรวมตําบลลานสกา ตําบลขุนทะเล ตําบลท่าดี และตําบลเขาแก้วเข้าด้วยกัน แล้วจัดตั้งเป็นกิ่งอําเภอเขาแก้ว ต่อมาใน พ.ศ. ๒๔๕๔ ได้ยุบตําบลเขาแก้วรวมกับตําบลลานสกาเข้าด้วยกัน และได้เปลี่ยนชื่อเป็นกิ่งอําเภอลานสกา ในปี พ.ศ. ๒๕๐๐ ยกฐานะเป็นอําเภอลานสกา คําว่าลานสกาหมายถึง ลานที่มีฝูงกามารวมพวกกันเป็นประจํา มีเรื่องเล่ากันว่าในสมัยพระเจ้าศรีธรรมาโศกราช สร้างเมืองที่หาดทรายแก้วในช่วงนั้นเกิดโรคห่า ทําให้มีผู้คนอพยพมาตั้งเมืองชั่วคราวในเขตลานสกา และตรงบริเวณใกล้เคียงกันนั้นมีฝูงกาบินมากินศพที่เกิดจากโรคห่าที่ตรงนั้นจึงเรียกว่าลานกา ต่อมาเพี้ยนเสียงกลายเป็นลานสกาในที่สุด
          ๒๓. อำเภอสิชล
                 ในตํานานนครศรีธรรมราชได้กล่าวถึงพระพนมวัง มาเป็นเจ้าเมือง นครศรีธรรมราช พร้อมกับรับสั่งให้หลานชายชื่อเชียงแสน ออกถางป่าให้เป็นทุ่งนาและเรียกตรงนั้นว่า “นาตระชล” และ “นากลาง” เพื่อเป็นที่สะสมเสบียงแก่กองทัพนครศรีธรรมราช ต่อมาทุ่งนาดังกล่าวกลายเป็นชุมชนจึงเรียกรวมกันว่า “ที่สิชล” จนกระทั่งปี พ.ศ. ๒๔๔๐ ได้เปลี่ยนเป็นอําเภอสิชล บางตำรากล่าวว่า “สิชล” น่าจะมาจากคําว่า “ศรีชล” หมายถึงน้ำใสสะอาด เพราะเป็นน้ำที่มาจากพื้นทราย
         ๒๔. อำเภอหัวไทร
                 หัวไทรเดิมมีฐานะเป็นตําบลชื่อที่เขาพังไกร ต่อมายกฐานะเป็นอําเภอเขาพังไกร ภายหลังย้ายที่ว่าการอําเภอมาอยู่ที่ตําบลหัวไทรและเปลี่ยนชื่อเป็นอําเภอหัวไทรในปี พ.ศ. ๒๔๖๗ ต่อมาถูกลดฐานะลงเป็นกิ่งอําเภอ โดยไปขึ้นกับอําเภอปากพนัง จนกระทั่งปี พ.ศ. ๒๔๘๑ ได้ยกฐานะเป็นอําเภออีกครั้ง คําว่า “หัวไทร” หมายถึงบริเวณต้นน้ำหรือเหนือท่าน้ำซึ่งมีต้นไทรใหญ่เป็นที่หมายสําคัญ อำเภอหัวไทรตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของจังหวัดนครศรีธรรมราช พื้นที่อำเภอหัวไทร โดยทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มแม่นํ้าและที่ราบลุ่มริมส่งทะเล มีแม่นํ้าสายหลักเปรียบเสมือนเส้นเลือดใหญ่ของอำเภอหัวไทร คือคลองหัวไทร ซึ่งเป็นสาขาหนึ่งของแม่นํ้าปากพนัง ต้นนํ้าเกิดจากเทือกเขานครศรีธรรมราช ในเขตตำบลวังอ่าง อำเภอชะอวด โดยมีมรดกคลองสาขา คือคลองลาไม เกิดจากห้วยต่าง  ๆ ที่ไหลมารวมกันเป็นคลองลาไม ไหลผ่านตำบลวังอ่าง ตำบลเขาพระทอง ตำบลท่าประจะ ลงสู่คลองชะอวด อีกสาขาหนึ่งเกิดจากห้วยบริเวณควนหนองหงส์ เกิดเป็นคลองบางกลม ไหลผ่านตำบลบ้านตูล อำเภอชะอวดลงสู่คลองชะอวด ไหลผ่านอำเภอชะอวด เรียกว่าคลองชะอวดหรือคลองท่าเสม็ด ไหลผ่านอำเภอเชียรใหญ่เรียกว่าคลองเชียร ถึงบ้านปากแพรกแล้วแยกเป็นสองสาย สายหนึ่งไหลผ่านไปทางเหนือไปออกทะเลที่อ่าวปากพนัง อำเภอปากพนัง เรียกแม่น้ำปากพนัง อีกสายหนึ่งไหลค่อนข้างขนาบลงทะเลไปทางใต้ผ่านอำเภอหัวไทรเรียกว่าคลองหัวไทร แล้วไปลงทะเลสาบสงขลาที่ตำบลระโนด อำเภอระโนด จังหวัดสงขลาระยะทางประมาณ ๖๓ กิโลเมตร
                 แหล่งท่องเที่ยว
                 - หาดแพรกเมือง ชายหาดริมส่งอ่าวไทยตรงปากคลองชะอวด-แพรกเมือง บ้านแพรกเมือง ตำบลหน้าสตน อำเภอหัวไทร หาดทรายสีขาวตัดกับท้องฟิาสีสดใสในวันที่อากาศปลอดโปร่ง ในยามอัสดงภาพเรือประมงที่ลอยลำอยู่ ในทะเล และเหล่าบรรดาพรานเป็ดที่ตกปลาบริเวณสันเขื่อนเป็นภาพที่ชินมาก สำหรับชายหาดที่เงียบสงบแห่งนี้ นอกจากนี้แล้วนักท่องเที่ยวยังสามารถหาชื้ออาหารทะเลสด ๆ จากชาวประมงพื้นบ้านในหมู่บ้านชาวประมงริมชายหาดได้อีกด้วย
                - ป่าพรุยวนนก/ปาพรุควนทะเลมอง เป็นป่าพรุในพื้นที่หมู่ที่ ๕ บ้านควนทะเลมอง ตำบลชะลิก อำเภอหัวไทร เป็นพื้นที่ราบลุ่มพืชส่วนใหญ่ที่ขึ้นเป็นพวกต้นเสม็ด ต้นแสม กระจูด ซึ่งเจริญเติบโตได้ดีในสภาพเป็นป่าพรุ เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของนกหลากชนิด อาทิ นกกระยาง นกกระสา นกแฝก นกกานํ้า นกพริก นกอีโกง นกเป็ดนํ้า และนกอพยพ อาทิ นกกระยางปากขอ นกกาบบัว เป็นต้น

การแข่งขันกีฬาเยาวชนแห่งชาติ ครั้งที่ 2 ณ จังหวัดนครศรีธรรมราช 18-24 มิถุนายน 2529. (2529). นครศรีธรรมราช : ม.ป.พ.
ประพนธ์ เรืองณรงค์. (2551). ชื่อบ้านนามเมืองภาคใต้ จังหวัด อำเภอ และสถานที่ บุคคลบางชื่อ. กรุงเทพฯ : สถาพรบุ๊คส์.