ภาพจาก : https://link.psu.th/mrCvXq

             วัดถ้ำสุวรรณคูหา เป็นวัดราษฎร์สังกัดคณะสงฆ์ฝ่ายมหานิกาย ตั้งอยู่ในตำบลกระโสม อำเภอตะกั่วทุ่ง จังหวัดพังงา ที่ดินตั้งวัดเนื้อที่ประมาณ ๒๐ ไร่ พื้นที่ตั้งวัดเป็นบริเวณภูเขาถ้ำซึ่งชาวบ้านจะเรียกว่าวัดถ้ำ ถือว่าเป็นวัดเก่าแก่วัดหนึ่งในจังหวัดพังงา วัดถ้ำสุวรรณคูหาไม่ปรากฏประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากการจารึกในถ้ำพบหลักฐานว่า พระยาบริสุทธิ์โลหะภูมินทราธิดี (ถิ่น) และพระเพชรคีรีศรีพิไชยสงคราม (เหม็น) ผู้สำเร็จราชการเมืองตะกั่วทุ่ง และปลัดเมือง ได้ร่วมกันบูรณะปฏิสังขรณ์วัด และก่อสร้างปูชนียวัตถุภายในถ้ำในปี พ.ศ. ๒๔๐๑
       วัดถ้ำสุวรรณคูหา เป็นวัดโบราณที่สำคัญทางประวัติศาสตร์ของจังหวัดพังงา จากการสำรวจของนักโบราณคดีพบว่าภายในวัดมีการค้นพบแหล่งโบราณคดีและโบราณวัตถุ ที่บ่งชี้ถึงการอยู่อาศัยของมนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์ มีอายุราว ๆ ๓,๐๐๐-๔,๐๐๐ ปี เดิมเรียกว่า "วัดถ้ำ" ภายในเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธไสยาสน์ ที่มีความยาว ๗ วา ๒ ศอก ภูเขาที่ตั้งวัดมีถ้ำประกอบไปด้วยถ้ำหลายถ้ำอยู่รวมกันถึง ๙ ถ้ำ  เช่น ถ้ำใหญ่ ถ้ำแจ้ง ถ้ำมืด ถ้ำแก้ว โดยถ้ำใหญ่จะอยู่ตอนล่างสุด และเป็นประตูเข้าสู่ถ้ำอื่น ๆ มีขนาดใหญ่ที่สุดกว้าง ๒๐ เมตร ยาว ๔๐ เมตร พื้นถ้ำเรียบเพดานโค้งครึ่งวงกลมเหมือนประทุนเรือ ประดับด้วยกระเบื้อง ถ้วยลายครามและเบญจรงค์ขนาดต่าง ๆ ภายในมีพระพุทธรูปปูนปั้นหลายองค์ องค์ที่สำคัญคือพระพุทธไสยาสน์ ขนาดยาว ๑๕ เมตร(๗ วา ๒ ศอก ถ้ำแจ้งเป็นถ้ำตอนบนเป็นลานกว้าง สว่างโล่ง ที่ผนังถ้ำด้านหนึ่ง มีจารึกพระปรมาภิไธยย่อของพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์ในราชวงศ์จักรีหลายพระองค์ เช่น จปร. สว. ๑๐๙ มว. ๑๒๘ ปปร. ๒๔๑๗ สก. ๒๕๐๒ เป็นต้น ถ้ำมืดมีหินงอกหินย้อย เหมาะแก่การท่องเที่ยว ถัดจากถ้ำมืดเป็นถ้ำแก้ว เป็นถ้ำเล็กมีพระพุทธรูปปูนปั้นจำนวน ๓ องค์ อยู่บนอาสนะสูง ฝีมือช่างรุ่นเดียวกับถ้ำใหญ่ ถ้ำสุวรรณคูหาตั้งอยู่ในวัดสุวรรณคูหาหรือวัดถ้ำเป็นภูเขาหินปูนลูกโดดขนาดเล็ก ตั้งอยู่ในเขตพื้นที่ราบทางทิศตะวันออกและทิศใต้ ติดกับคลองถ้ำซึ่งไหลลงสู่อ่าวพังงา  มีหน้าผาสูงชันเป็นถ้ำขนาดใหญ่อยู่ในหินปูนอายุเพอร์เมียน บริเวณปากถ้ำจะแสดงลักษณะของหินโดโลไมต์ คือบริเวณผิวจะมีรอยแตกคล้ายหนังช้าง อายุประมาณ ๒๕๐-๒๘๐ ล้านปี มีหินงอกหินย้อยอยู่ทั่วไป บางบริเวณยังพบลักษณะเป็นม่านหินย้อย (drapery) ที่พอกออกมาจากผนังถ้ำ ถ้ำสุวรรณคูหามีนักท่องเที่ยวต่างชาติมาเยี่ยมชมจำนวนมาก 
        ตำนานการบูรณะวัด
       จากศิลาจารึกของพระยาบริสุทธิโลหะภูมินทราธิบดี ณ ถ้ำใหญ่ เป็นอักษรไทยโบราณสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น (รัชกาลที่ ๔4) แต่งเป็นร้อยแก้วทำเป็นรูปใบเสมาจากหินชนวนมีขนาดกว้าง ๘๕ เซนติเมตร สูง ๑๐๐ เซนติเมตร  มีสภาพสมบูรณ์ เป็นบันทึกของพระยาบริสุทธิโลหะภูมินทราธิบดี ที่ให้จารึกไว้คราวที่บูรณะวัดสุวรรณคูหา เมื่อปี พ.ศ.  ๒๔๐๑ เนื้อความในจารึกกล่าวว่า..ในปี พ.ศ. ๒๔๐๑ พระยาบริสุทธิโลหะภูมินทราธิบดี ผู้สำเร็จราชการเมืองตะกั่วทุ่ง  ได้มีดำริให้ทำการบูรณะปฏิสังขรณ์และสร้างวิหารขึ้น โดยจ้างช่างชาวจีนและไทย ให้สร้างพระพุทธไสยาสน์องค์หนึ่ง พระนาคปรกองค์หนึ่ง พระพุทธนิพพานองค์หนึ่ง และสัปปรุษทายก  และมีชาวบ้านสร้างพระพุทธรูปหลายองค์ตามเชิงถ้ำ มีการประดับเพดานถ้ำด้วยเครื่องถ้วย ฐานพระปรางค์มีพระพุทธรูป ๕ องค์  และเก็บอัฐิญาติ ๆ ไว้ในพระปรางค์  มีการทำทานและเทศนาธรรมฉลองที่บูรณะวัดสำเร็จ..
            ลำดับเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น

              จากหลักฐานทางโบราณคดีที่ค้นพบในถ้ำสุวรรณคูหา ได้ระบุมีการใช้พื้นที่ของมนุษย์มาอย่างต่อเนื่อง ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์  และสมัยอยุธยาโดยใช้เป็นที่ตั้งของวัด  และในสมัยรัตนโกสินทร์มีการสร้างปรับปรุงให้เป็นวัดอย่างสมบูรณ์  
           หลักฐานทางโบราณคดีสมัยก่อนประวัติศาสตร์
       จากการขุดค้นภายในถ้ำและบริเวณหน้าวัดสุวรรณคูหาพบโบราณวัตถุสมัยก่อนประวัติศาสตร์ เช่น ขวานหินขัด  ขวานหินมีบ่า  เครื่องมือสะเก็ดหิน  เครื่องมือหินกะเทาะ  กำไลหิน  หินบด  หินดุทำด้วยดินเผา  กำไลเปลือกหอย  เศษภาชนะดินเผา  ชิ้นส่วนกระดูกสัตว์  ชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์  ลูกปัดหินคาร์เนเลียน  และซากเรือสำเภา เป็นต้น การที่พบโบราณวัตถุหน้าวัดสุวรรณคูหาเนื่องจากสมัยพระยาบริสุทธิโลหะภูมินทราธิบดี ได้ทำการบูรณะวัดสุวรรณคูหาจึงได้นำดินจากในถ้ำออกไปทำให้โบราณวัตถุเคลื่อนย้ายออกไปพร้อมกันด้วย ปัจจุบันหลักฐานบางส่วนเก็บไว้ในตู้จัดแสดงและอาคารพิพิธภัณฑ์วัดสุวรรณคูหา ซึ่งอยู่ในความดูแลของเจ้าอาวาสวัดสุวรรณคูหา 

ภาพจาก : https://link.psu.th/T8Ncaf

          หลักฐานทางโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์
          หลักฐานในสมัยประวัติศาสาตร์ที่พบคือพระปรมาภิไธย พระนามาภิไธย พระปรางค์ ศิลาจารึกของพระยาบริสุทธิโลหะภูมินทราธิบดี และพระพุทธรูปต่าง ๆ โบราณวัตถุของวัด ที่ระบุในหนังสือวัดสุวรรณคูหา ของพระครูวินัยสารนิเทศก์ ซึ่งพิมพ์ปี พ.ศ. ๒๕๒๐ ประกอบด้วย

         จากการขุดค้นภายในถ้ำและบริเวณหน้าวัดสุวรรณคูหาพบโบราณวัตถุสมัยก่อนประวัติศาสตร์ เช่น ขวานหินขัด ขวานหินมีบ่า เครื่องมือสะเก็ดหิน เครื่องมือหินกะเทาะ กำไลหิน หินบด หินดุทำด้วยดินเผา กำไลเปลือกหอย เศษภาชนะดินเผา ชิ้นส่วนกระดูกสัตว์ ชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์ ลูกปัดหินคาร์เนเลียน และซากเรือสำเภา เป็นต้นการที่พบโบราณวัตถุหน้าวัดสุวรรณคูหาเนื่องจากสมัยพระยาบริสุทธิโลหะภูมินทราธิบดี  ได้ทำการบูรณะวัดสุวรรณคูหาจึงได้นำดินจากในถ้ำออกไป ทำให้โบราณวัตถุเคลื่อนย้ายออกไปพร้อมกันด้วย ปัจจุบันหลักฐานบางส่วนเก็บไว้ในตู้จัดแสดงและอาคารพิพิธภัณฑ์วัดสุวรรณคูหา ซึ่งอยู่ในความดูแลของเจ้าอาวาสวัดสุวรรณคูหา       อย่างไรก็ตามจากการสำรวจถ้ำสุวรรณคูหา เมื่อวันที่ ๒๒-๒๓ มกราคม พ.ศ. ๒๕๕๙ ไม่พบโบราณวัตถุสมัยก่อนประวัติศาสตร์บนผิวดินภายในถ้ำสุวรรณคูหา
          สำหรับการเดินทางไปวัดถ้ำสุวรรณคูหา สามารถใช้ถนนเส้นทางหลวงหมายเลข ๔ ถนนสายพังงา-บ้านโคกกลอย ขับไปประมาณ ๗ กิโลเมตร ก็จะถึงหลักกิโลเมตรที่ ๓๑ อำเภอตะกั่วทุ่ง จะเจอกับถนนราดยาง จากนั้นให้ขับเลี้ยวแยกไปทางขวา ขับไปอีก ๑ กิโลเมตรก็จะถึงวัดถ้ำสุวรรณคูหา

สำนักงานนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม กองจัดการสิ่งแวดล้อมธรรมชาติและศิลปกรรม. (2525).
          ถ้ำสุวรรณคูหา (พังงา). สืบค้น 29 ก.ย. 68, จาก https://link.psu.th/wn3dhh